Kosy (Kosoj, Kriwoj) Teodozy (Fieodosij), (zm. po 1575?), antytrynitarz ruski. Z pochodzenia niewolny «Moskwicin», początkowo był sługą pewnego moskiewskiego bojara, a przezwisko Kosy otrzymał na skutek zeza. Ok. r. 1547 w okresie burzliwych rozruchów zbiegł wraz z towarzyszami z Moskwy na północ nad Białe Jezioro koło Wołogdy, gdzie został mnichem. Na skutek powiązań z oskarżonymi o herezję szlachcicem Matwiejem Baszkinem i mnichem Artemiuszem został ok. r. 1554 przewieziony do Moskwy, poddany śledztwu i uwięziony w jednym z klasztorów, skąd jednak ok. r. 1556 zbiegł i przekradł się wraz z towarzyszami przez Psków i Wielkie Łuki na Litwę. Tu zatrzymali się teodozjanie nad jeziorem «Usoczort» (może jezioro i miasteczko Uświat koło Witebska) i usiłowali rozwinąć swą działalność w Witebsku, ale – choć zyskali zwolenników – musieli uciekać przed podburzonym przez popów ludem.

Wg niektórych autorów K. uszedł na Wołyń, gdzie przy boku Kadiana Czaplica przebywał jego stary druh Ignacy, a wg innych domysłów pozostał blisko granicy rosyjskiej na Witebszczyźnie. Na Litwie zawarł K. małżeństwo z wdową – Żydówką oraz zbliżył się zapewne do protestantyzmu, gdyż Węgierski uważał go za pierwszego kaznodzieję ewangelickiego w Wielkim Księstwie. W r. 1557 K. spotkał się może w Wilnie z Janem Łaskim. W sześćdziesiątych latach XVI w. nie solidaryzował się już z wiernym prawosławiu Artemiuszem, «a potem – jak pisał w r. 1575 Kurbski – i arianinem został». Rzeczywiście doktryna K-ego była zbliżona do poglądów radykalnych arian. Ok. r. 1565 sekciarska propaganda teodozjan wśród ludu Litwy, Moskwy, a nawet Polski (działalność Esajasza Moskwicina wśród arian lubelskich) osiągnęła szczyt, a do zwalczania jej przystąpił prawosławny mnich rosyjski Zenobi Otieński (zm. ok. r. 1568), porównujący działalność K-ego do tego, co zrobił Luter na Zachodzie, a Mahomet na Wschodzie. Ostatnia wzmianka o K-m pochodzi z 21 III 1575 r., a więc chyba wtedy żył. Wg Węgierskiego zmarł mając ponad 80 lat.

Russ. biogr. slovar’, XXV 333–4; – Brückner A., Różnowiercy polscy, W. 1962; Dębiński K., Raskoł i sekty prawosławnej cerkwi rosyjskiej, W. 1910 s. 10–1; Kazakova N. A., Lur’e J. S., Antifeodalnye eretičeskie dviženija na Rusi XIV–načala XVI veka, Moskva–Leningrad 1955; Klibanov A. I., Reformacionnye dviženija v Rossii…, Moskva 1960; Koreckij V. I., K voprosu o socialnoj suščnosti „novogo učenija” Feodosija Kosogo, Vestnik Moskovskogo universiteta. Istoričesko-filologičeskaja serija, Moskva 1956 nr 2; Lewickij O., Socynianie na Rusi, „Reform. w Pol.” R. 2: 1922-Pičeta V. I., Belorussija i Litva XV–XVI v. v., Moskva 1961; Šelestov D. K., Svobodomyslie v učenii Feodosija Kosogo, w: Voprosy istorii religii i ateizma, Moskva 1954 II; Zimin A. A., I. S. Peresvetov i ego sovremenniki, Moskva 1958 (s. 143–53 bibliogr. o K-m); – Kurbskij A., Sočinenija… I, S. Pet. 1914, Russkaja istoričeskaja biblioteka, XXXI; Najstarsze synody arian polskich, Wyd. S. Zachorowski, „Reform. w Pol.” R. 1: 1921 s. 232; Opisi carskogo archiva XVI veka…, Moskva 1960; [Węgierski A.] Regenvolscius A., Systema historico-chronologicum ecclesiarum Slavonicarum…, Traiecti ad Rhenum 1652 s. 262–3, 445–6; Zinovij (Otenskij), Poslanie mnogoslovnoe, Wyd. A. Popov, „Čtenija v Imperatorskom obščestve istorii i drevnostej rossijskich…”, Moskva 1880 II.

Wacław Urban