Piwnicki Walerian Józef h. Lubicz (1720–1799), miecznik ziem pruskich, komisarz Komisji Skarbu Koronnego. Był synem Kazimierza (zob.) i Katarzyny z Borowskich. Najprawdopodobniej ukończył gimnazjum jezuitów w Toruniu. Już w r. 1739 u boku swego ojca rozpoczął działalność publiczną. W dobie wojen śląskich, zapewne z początkiem 1741 r. zaciągnął się do wojska pruskiego, gdzie uzyskał stopień kapitana. Co najmniej od października 1745 znowu przebywał w Prusach Królewskich. Został wówczas kapitanem wojsk koronnych. Dn. 13 IV 1750 wybrano go na marszałka sejmiku województwa chełmińskiego, zwołanego w celu elekcji sędziego ziemskiego. W tym okresie za pośrednictwem księdza Jacka Rybińskiego, opata oliwskiego, coraz wyraźniej wiązał się z dworem (zwłaszcza z marszałkiem nadwornym Jerzym Augustem Mniszchem), a następnie także z republikantami. Z polecenia ks. Rybińskiego działał na rzecz kandydatów dworu na sejmikach deputackich prusskich, zwłaszcza w ziemi chełmińskiej. Dn. 10 IX 1756 został marszałkiem zerwanego następnie sejmiku generalnego w Grudziądzu. Po wkroczeniu wojsk rosyjskich do Prus Królewskich w marcu 1758 został jednym z czterech komisarzy ustalających dostawy dla tych oddziałów z poszczególnych dóbr województwa chełmińskiego. Nie przysporzyło mu to popularności wśród szlachty pruskiej, toteż, by ją odzyskać, 1 XII 1758 i 4 IX 1760 podpisał manifesty szlachty chełmińskiej przeciw naruszaniu prawa indygenatu (skierowane m. in. przeciw H. Brühlowi). Zasługi P-ego dla dworu zostały docenione: otrzymał naprzód tytuł szambelana, a 29 IX 1760 został mianowany chorążym malborskim. Z początkiem lat sześćdziesiątych XVIII w. P. związał się blisko z grupą tzw. patriotów pruskich z Czapskimi na czele, lawirujących między dworem a republikantami Potockimi i hetmanem w. kor. Janem Klemensem Branickim. W l. 1761–2 stał się jednym z przywódców tej grupy i ostro występował przeciw nowemu woj. pomorskiemu Pawłowi Mostowskiemu, związanemu z «familią» Czartoryskich. Dn. 22 XII 1761 odbyła się w toruńskim mieszkaniu P-ego konferencja z udziałem m. in. woj. malborskiego Michała Czapskiego i deputowanych Rady Miejskiej Torunia. Omawiano tam sposoby dalszej walki z Mostowskim. Widząc sukcesy uzyskiwane przez Mostowskiego w Trybunale w l. 1762 i 1763, P. przestał aktywnie działać w obozie patriotów pruskich. Jedynie 12 IX 1763 został marszałkiem sejmiku deputackiego województwa malborskiego opanowanego przez patriotów.

W bezkrólewiu po śmierci Augusta III zajął P. dwuznaczną postawę. Nie naruszając swych związków z patriotami pruskimi, stopniowo zbliżał się do «familii» (za pośrednictwem Jacka Ogrodzkiego). Na sejmiku województwa chełmińskiego 22 III 1764 był kandydatem na marszałka, ale ostatecznie wybrano go tylko na asesora marszałka. Na generał grudziądzki, na którym miało dojść do zasadniczej konfrontacji między republikantami i «familią», P. w ogóle nie przybył. Zjawił się natomiast w Warszawie podczas sejmu konwokacyjnego i działając poza sejmem wspólnie z innymi Prusakami (m. in. Goltzami i rezydentami Torunia i Gdańska) szukał z początkiem czerwca 1764 u ambasadora rosyjskiego H. K. Kayserlinga protekcji Katarzyny II dla ograniczanej właśnie przez «familię» autonomii Prus Królewskich. Po konwokacji udał się do Prus Królewskich, gdzie odbył konsultacje z Prusakami i wziął udział w sejmiku województwa pomorskiego 19 VII 1764. Nakłonił tam szlachtę do wysłania deputowanych do prymasa Władysława Łubieńskiego, kanclerza w. lit. Michała Czartoryskiego i posłów rosyjskich z prośbami o zachowanie praw prowincji. Jednocześnie utrzymywał stały kontakt z «familią», zapewniając ją o swej gotowości współdziałania z nią na obszarze Prus. Jak się wydaje, szczerze akceptował jej plany reformatorskie i widział konieczność przeprowadzenia niezbędnych reform ustrojowych także w prowincji pruskiej, pragnął jednak przy tym zachowania dominującej roli samorządu terytorialnego. Proponował «familii», by delegaci szlachty pruskiej udali się na elekcję do Warszawy i tam po połączeniu się z senatorami pruskimi i deputowanymi Torunia, Gdańska i Elbląga utworzyli konfederację generalną Prus Królewskich uznającą nowego króla. Czartoryscy w pewnym stopniu tak też postąpili, ale konfederację zawiązał w Malborku ich stronnik woj. pomorski Mostowski. Wraz z innymi patriotami pruskimi P. pojechał do Warszawy i tam zabiegał, aby na elekcji on i jego towarzysze, a nie ludzie Mostowskiego, reprezentowali Prusy Królewskie. Ponieważ zabiegi te okazały się daremne, P. przystąpił do konfederacji Mostowskiego i wraz z nią 26 VIII 1764 połączył się z konfederacją generalną. Jako przedstawiciel województwa malborskiego oddał swój głos na Stanisława Poniatowskiego.

Nowy król, pragnąc doprowadzić do normalizacji sytuacji politycznej w prowincji pruskiej, gotów był do pewnych kompromisów. Odpowiadało to P-emu, który jako marszałek poparł politykę Stanisława Augusta na sejmiku generalnym w Grudziądzu (29 X–3 XII 1764). Jako poseł na sejm koronacyjny na konferencji Prusaków w Warszawie 1 XII 1764, a więc jeszcze przed rozpoczęciem obrad, opowiedział się po stronie zwolenników dworu, sprzeciwiających się wysuwaniu na forum sejmowym wszystkich postulatów Prus Królewskich. Niemniej jednak podczas dyskusji w sejmie nad wprowadzeniem cła generalnego wygłosił 15 XII obszerną mowę, w której broniąc ogólnych zasad autonomii prowincjonalnej podkreślił, iż ułatwia ona rozwój handlu i przemysłu oraz służy interesom miast. Sugerował także, by Rzeczpospolita, podobnie jak Szwajcaria, przyjęła ustrój federacyjny. Mowa ta, ocenzurowana zresztą przez dwór, ukazała się drukiem. P., odczuwający wówczas ciągłe kłopoty finansowe, od poł. 1764 r. otrzymywał co pewien czas od wielkich miast pruskich zasiłki pieniężne w zamian za popieranie spraw miejskich. Był on jednym z najinteligentniejszych i najzręczniejszych polityków pruskich dysponujących szerokimi kontaktami w Prusach Królewskich. Nic też dziwnego, że dwór starał się go pozyskać; dn. 7 II 1765 mianowano P-ego miecznikiem ziem pruskich. Kilkakrotnie też rozpatrywano w l. 1765 i 1766 jego kandydaturę na kasztelanię chełmińską, lecz zasadniczą przeszkodą była przede wszystkim zła sytuacja majątkowa P-ego. Dn. 28 i 29 VI 1765 wziął on udział w konferencji gdańskiej delegata dworu bpa kujawskiego Antoniego Ostrowskiego z przedstawicielami Prus Królewskich, w wyniku której Prusacy zobowiązali się wyrazić zgodę na nowy podatek w zamian za zniesienie cła generalnego. W r. 1765 brał udział w pracach komisji lustrującej ekonomię malborską i 15 XI 1765 przedłożył sporządzony przez siebie inwentarz dochodów ekonomii. Od 18 VIII do 17 IX 1766 przewodniczył dalszym pracom komisji lustrującej tę ekonomię. Na sejmiku generalnym malborskim 9–16 IX 1766 P. popierał wielkie miasta, które broniły swych praw do samodzielnego ustalania kursu monety. Jako poseł na sejm z województwa chełmińskiego nie angażował się jednak podczas obrad sejmu 1766 r. w działalność grupy posłów i senatorów pruskich broniących wolności celnych i podatkowych swej dzielnicy. Niejako w zamian za to wszedł w skład Komisji Skarbu Koronnego, w której rozwinął następnie ożywioną działalność.

W dobie konfederacji radomskiej stanął wiernie przy Stanisławie Auguście. Na sejmiku generalnym w Grudziądzu 7–12 IX 1767 zdecydowanie przeciwstawił się republikanckim postulatom przywrócenia pełnej władzy hetmanom i zniesienia Komisji Skarbu. Bronił też Gdańska przed atakami szlachty. Był posłem na sejm 1767/8 r. z województwa chełmińskiego i wszedł w skład delegacji sejmowej. Dn. 9 XI 1767 wybrano go na członka poddelegacji mającej ułożyć odpowiedź na postulaty polityczne i wyznaniowe dysydentów. Występował też na posiedzeniach delegacji w obronie przywilejów Gdańska. Dzięki poparciu posła rosyjskiego N. Repnina wszedł 30 XII w skład II departamentu delegacji mającego rozpatrywać m. in. sprawy Prus Królewskich. W tym czasie toruński rezydent Samuel L. Geret skierował do niego swą pracę publicystyczną „Vox Pruthenorum… ad Valerianum Piwnicki”, w której zachęcał go do obrony praw Prus Królewskich i w której przedstawił projekt konstytucji przyznającej prowincji pruskiej pełną autonomię. W porozumieniu ze Stanisławem Augustem P. opracował projekt przeprowadzenia reformy sejmikowej w Prusach Królewskich. Zachowując wiele dotychczasowych odrębności ustrojowych proponował jednak wprowadzenie głosowania większością oraz dopuszczenie małych miast do udziału w obradach sejmiku generalnego. Projekt P-ego, szczegółowo dyskutowany w 2. poł. stycznia i w lutym 1768 na posiedzeniach delegacji i specjalnych konferencjach u bpa warmińskiego Ignacego Krasickiego, prymasa Gabriela Podoskiego i N. Repnina, spotkał się z zastrzeżeniami wielkich miast, niechętnych jakimkolwiek reformom, i ze stanowczym oporem przedstawicieli szlachty pruskiej oburzonych zamiarem dopuszczenia małych miast do sejmiku. Ostatecznie zdenerwowany tym P. zrezygnował z dalszych prac nad swym projektem, który został poważnie zmodyfikowany przez kanclerza w. kor. Andrzeja Młodziejowskiego.

Najbliższym, niełatwym zadaniem P-ego, mianowanego przez króla legatem na zwołany na 9 V 1768 sejmik generalny w Malborku, było doprowadzenie do zaakceptowania przez prowincję pruską ustaw podatkowych sejmu 1767/8 r. Wobec napiętej sytuacji politycznej, spowodowanej wybuchem konfederacji barskiej, nie doszło do sejmiku. Mimo to P. przeprowadził w Malborku konsultację z przedstawicielami wielkich miast i niektórymi ze szlachty. W związku ze swą regalistyczną i promieszczańską postawą stracił znaczną część swej popularności u zachowawczej, katolickiej szlachty. Przeciwny konfederacji barskiej przebywał głównie w Warszawie, na krótko tylko pojawiając się w Gdańsku i Malborku. Poprawiło się wówczas jego położenie materialne, gdyż w r. 1767 odziedziczył po teściu trzy wsie pod Gdańskiem, a w r. 1768 uzyskał intratne stanowisko generalnego administratora (ekonoma) ekonomii malborskiej. Zabór Prus Królewskich przez Prusy w r. 1772 pozbawił go jednak tej funkcji. Podczas sejmu delegacyjnego 1773–5 r. P. czynnie uczestniczył w pracach Komisji Skarbu Koronnego. Zabierał głos na posiedzeniach delegacji (m. in. 20 X 1774) składając sprawozdania z czynności Komisji. Prawdopodobnie w znacznej mierze sam przygotował projekt pierwszego w Polsce prawa wekslowego i 29 X 1774 oraz 8 II 1775 przedstawiał go delegacji. Bronił tego projektu przed zarzutami, z których najpoważniejsze wymierzone były przeciw nakładaniu na szlachtę tych samych zobowiązań co i na mieszczan. Ostatecznie projekt P-ego został przyjęty większością głosów. Dn. 15 IV 1775 został P. ponownie wybrany w skład Komisji Skarbu Koronnego i aktywnie zajmował się sprawami handlu i przygotowywanych wówczas traktatów: polsko-pruskiego i polsko-austriackiego. W lipcu 1776 omawiał ze Stanisławem Augustem projekt konwencji handlowej między Radą Miejską Torunia a Komisją Skarbu korzystnej dla miasta. Projekty te upadły na skutek negatywnej postawy Prus. Na sejmie 1776 r., na którym P. reprezentował Komisję Skarbu, po raz trzeci został wybrany na jej komisarza. Brał następnie w r. 1777 udział w układaniu kontraktu o administracji tabaki. Uczestniczył także jako obserwator w pracach Departamentu Skarbowego Rady Nieustającej.

P. odziedziczył po ojcu cztery wsie w woj. chełmińskim. W związku z kłopotami finansowymi sprzedał jednak w r. 1753 ojcowskie Bartoszyce. W r. 1756 spaliło mu się Zelgno. W r. 1758 otrzymał dwie niewielkie królewszczyzny w ziemi chełmińskiej: Rudę i Błędowo, lecz nie poprawiło to zbytnio stanu jego finansów i w r. 1760 sprzedał Żmijewko. Do r. 1762 dzierżawił od Kruszyńskich Pluskowęsy. W r. 1767 otrzymał po teściu Rekcin, Borzęcin i Arciszewo pod Gdańskiem, które w r. 1784 odstąpił swym powinowatym Bystramom. W l. 1778–87 posiadał również Bielice pod Lubawą po ciotce Mariannie z Piwnickich Zembrzuskiej-Mostowskiej.

Uczony i dowcipny, należał P. do współpracowników Stanisława Augusta, brał udział, choć nie jako stały uczestnik, w obiadach czwartkowych. Na zamku warszawskim znajdował się jego portret pędzla Ludwika Marteau, wykonany przypuszczalnie w r. 1786. Zapewne ok. r. 1778, zmęczony życiem politycznym, zdecydował się P. na stałe osiąść w swoich dobrach w Prusach Królewskich i zająć się gospodarką. Jedynie czasami na krótko udawał się do Warszawy. Zamieszkał naprzód w Rekcinie pod Gdańskiem, gdzie miał spory dwór z kaplicą domową. Potem chyba w r. 1781 osiedlił się w rodzinnych Piwnicach pod Toruniem. Jeszcze w r. 1783 prosił na próżno Stanisława Augusta o urząd komisarza królewskiego w Gdańsku po A. Husarzewskim. Zmarł 15 VIII 1799, pochowany został 19 VIII w Świerczynkach koło Torunia.

Z małżeństwa, zawartego przed r. 1753 z Ewą, córką Kazimierza Sartawskiego, asesora sądu ziemskiego tczewskiego, nie zostawił potomstwa.

Estreicher (mylnie przypisuje mowy sejmowe P-ego Ignacemu Piwnickiemu); Niesiecki; Uruski, XIV 53; Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; Elektorowie; – Achremczyk S., Związek małych miast Prus Królewskich w latach 1683–1772, „Zap. Hist.” T. 44: 1979 z. 1; Bałtruszajtys G., Podział czynności komisarzy Komisji Skarbu Koronnego z roku 1766, „Roczn. Dziej. Społ. i Gosp.” T. 33: 1972; Bär M., Der Adel… in Polnisch-Preussen, Leipzig 1911; Dygdała J., Kwestia dopuszczenia małych miast Prus Królewskich do sejmiku generalnego w latach 1764–1768, „Zap. Hist.” T. 46: 1981 z. 1; tenże, Opozycja Prus Królewskich wobec cła generalnego w latach 1764–1766, tamże T. 42: 1977 z. 2; tenże, Polityka Torunia wobec władz Rzeczypospolitej w latach 1764–1772, Tor. 1977; Fankidejski J., Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej dyecezji chełmińskiej, Pelplin 1880; Kaleta R., Obiady czwartkowe na dworze króla Stanisława Augusta, w: Warszawa XVIII wieku, Z. 2, W. 1973; Korzon, Wewnętrzne dzieje, IV; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1900 II 226; Maercker H., Geschichte… des Kreises Thorn, Danzig 1899–1900; Sprawozdania Komisyi do Badania Historii Sztuki w Polsce, Kr. 1896 V s. CXIII; – Diariusz sejmu coronationis, W. 1765 k. Hh; Diariusz sejmu electionis, W. 1764 k. H; Vol. leg., VII 295, 454, VII 130, 904; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, 123 k. 244, 124 k. 344, 370, 459, 518–19, Ekonomia malborska, t. W. 289, W. 293, Ks. Kanclerskie, t. 21 k. 52, Sigillata, t. 29 s. 225, Zbiór Popielów, 127 k. 109, 323 s. 46, 188; B. Czart.: rkp. 654, 683 (listy P-ego do Stanisława Augusta), 3838, 3841, 3855; WAP w Gd.: rkp. 300, 29/226–300, 29/231; WAP w Tor.: Katalog II, 3306, 3307, 3359–3362, VII 53, VII 55, VII 59, Akta m. Chełmży, 6 (XV 28) k. 8, 37, Akta m. Kowalewa, 10 (XV 38) k. 77, 111, 301, Liber mortuorum 1774-1825, paraf. Świerczynki.

Jerzy Dygdała