Kisielewowa z Potockich Zofia (1801–1875), arystokratka czynna w życiu politycznym i towarzyskim Wielkiej Emigracji. Córka Stanisława Szczęsnego Potockiego i Greczynki z pochodzenia Zofii Celice-Clavone 1.v. Józefowej Wittowej, ur. 24 XI w Tulczynie. Nieładna, elokwentna, uchodziła za ekscentryczną. W wyniku układu w Tulczynie 8 III 1809 r. otrzymała w spadku po ojcu 2 000 000 złp., a w posagu od matki razem z siostrą Olgą «dziesięć tysięcy dusz męskich». Podobno na rozkaz matki w czasie wizyty Aleksandra I w Tulczynie K., jak i jej siostra Olga, miała krótkotrwały romans z cesarzem. Cesarz też wydał Zofię w r. 1821 za swego adiutanta i ulubieńca Pawła Kisielewa (1788–1872), generała, ministra dóbr państwowych, a po r. 1856 ambasadora w Paryżu. Z małżeństwa tego urodził się syn Włodzimierz (1822–1824). Od r. 1829 K. pozostawała w separacji z mężem, któremu nie była zbyt wierna. Przeniosła się za granicę, znaczny swój majątek sprzedała, a pieniądze ulokowała we francuskich papierach wartościowych. Ponadto grała na giełdzie, co poważnie zwiększyło jej fortunę. W r. 1831 bawiła w Wiedniu, gdzie skłoniła brata Aleksandra do wzięcia udziału w powstaniu listopadowym. Zimą w Paryżu, latem w miejscowościach kuracyjnych prowadziła bujne życie towarzyskie. Do grona jej wielbicieli zaliczano Władysława Teleki i Pawła Antoniego Esterházy. K. była blisko związana z domem Walewskich oraz Matyldą Bonaparte. Łączyła ją długotrwała przyjaźń z A. E. Koźmianem, którego syn dedykował jej „Wspomnienia” ojca. W Paryżu wychowywała, jak mówiła, siostrzeńca, a prawdopodobnie naturalnego syna, nazwiskiem St. Clair, któremu przeznaczyła cały swój majątek, ok. 7 milionów franków. Jej dom służył za miejsce spotkań polskiej i europejskiej arystokracji oraz emigracyjnej prawicy. Namiętna hazardzistka, a zarazem dewotka, naraziła się Zygmuntowi Krasińskiemu złośliwymi plotkami na temat jego romansu z Delfiną Potocką.

W styczniu 1848 r. przerażona rewolucją uciekła z Palermo do Neapolu, w maju t. r. pod wpływem zmartwychwstańców próbowała zapobiec akcji legionowej A. Mickiewicza, usiłując w Strasburgu bezskutecznie odciągnąć od współudziału płka Mikołaja Kamieńskiego, organizatora i dowódcę l. kompanii Legionu. Krytykował tę jej działalność Adam Mickiewicz. Trudno określić, od kiedy weszła w polityczne stosunki z Hotelem Lambert. W czasie wojny krymskiej dostarczała mu cennych wiadomości o stanowisku dyplomacji angielskiej i rosyjskiej wobec sprawy polskiej. Twierdziła wówczas, że w wypadku ustępstw caratu na rzecz Polaków należy dążyć do trwałego zbliżenia Polski i Rosji. Po kilku latach stanowisko jej uległo zmianie. W r. 1862 była przeciwna poparciu przez Polaków systemu A. Wielopolskiego, a po upadku powstania styczniowego krytycznie przyjmowała przejawy lojalności względem caratu ze strony ziemian Królestwa Polskiego. Należała do zagorzałych zwolenników świeckiej władzy papieża i przeciwników zjednoczenia Włoch, popierając swym wpływem propapieską frakcję w Hotelu Lambert. Z tego też powodu krytykowała włoską politykę Napoleona III. Swym sympatiom propapieskim dała wyraz 21 X 1860 r. w czasie drugiej audiencji u Piusa IX. Zmarła w Paryżu 2 I 1875 r. Pochowana w Montrésor.

Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1950 III; Szenic S., Maria Kalergis, W. 1963; Zablockij-Desjatovskij A. P., Graf P. D. Kiselev i ego vremja, S. Pet. 1882 I 136, 174, 193–4, 196, 236, 298, III 434–5; – Budzyński M., Wspomnienia z mojego życia, P. 1880 II 126, 253, 257–9, 261; Korespondencja Fryderyka Chopina, W. 1959; Krasiński Z., Listy do Adama Sołtana, Kr. 1883 s. 432; tenże, Listy do Delfiny Potockiej, Wyd. A. Żółtowski, P. 1930–8 I 307–8, 400, 433, II 68–9, 123, 128–30, 139, 224, 226, 263, 519, 544, 578–9, 606, 615, III 125, 325, 529, 574, 675, 701, 703; tenże, Listy do Jerzego Lubomirskiego, Oprac. Z. Sudolski, W. 1965; tenże, Listy do Stanisława Małachowskiego, Kr. 1885 s. 310; Kraszewski J. I., Kronnenberg L., Korespondencja 1859–1876, Kr. 1929; Listy Andrzeja Edwarda Koźmiana, Lw. 1894 III 202 n., IV 1 n.; Listy Konstantego Gaszyńskiego do Stanisława Egberta Koźmiana z lat 1832–56, Wyd. Z. Jabłoński, Miscellanea z okresu romantyzmu, Wr. 1956; Listy legionistów Adama Mickiewicza z lat 1848–1849, Wr. 1963; Mémoires de la comtesse Rosalie Rzewuska (1788–1865), Rome 1939–50 II 316–17, III 150; Mickiewicz W., Pamiętniki, W. 1936; Norwid C., Do Pani na Korczewie. Wiersze, listy, małe utwory prozą, Wyd. J. W. Gomulicki, W. 1963; Pan na Tulczynie. Wspomnienia o Stanisławie Szczęsnym Potockim, jego rodzinie i dworze, Wyd. A. Czartkowski, Lw. 1925 s. 64, 126, 130, 151–4, 156, 168, 177, 220–1, Gawędy o Dawnym Obyczaju, VI; Potocki L., Urywek ze wspomnień pierwszej mojej młodości, P. 1876 s. 88, 95; Semenenko P., Dziennik. Rzeczy polskie i słowiańskie, Wybrał E. Elter, Sacrum Poloniae Millenium, Rzym 1955 II 263–4; Walewska W., Polacy w Paryżu, Florencji i Dreźnie, W. 1930 s. 28–31; [Zamoyski W.], Jenerał Zamoyski 1803–1868, P. 1930 VI 241; – „Czas” 1875 nr 4, 17; – B. Czart.: rkp. 5478, 5479, 5593, 5606, 5608, 5609, 5619, 5622; B. PAN w Kr.: rkp. 2040 I, 2042.

Jerzy Zdrada