Słapa Aleksander Alfred, pseud. i krypt.: A.S., Maciej Bywalec, Aleksander Lusina (1895–1964), wydawca, księgarz, historyk literatury. Ur. 5 I w Krakowie, był starszym z dwojga dzieci Wilhelma, lekarza pediatry, i Olgi z Kostków.
S. ukończył w Krakowie szkołę ludową i od r. 1905 uczęszczał do Gimnazjum św. Jacka. Wcześnie (1907) osierocony przez ojca, wraz z matką utrzymywał rodzinę, udzielając korepetycji. Jako gimnazjalista pisywał artykuły do uczniowskiego czasopisma „Znicz”. W r. 1913 zdał w Gimnazjum św. Jacka maturę i w t.r. rozpoczął studia polonistyczne i slawistyczne na Wydz. Filozoficznym UJ. Równocześnie od 1 VIII 1913 odbywał praktykę w krakowskiej księgarni «G. Gebethnera i Sp.», gdzie umieścił go przyjaciel ojca, a zarazem sądowy i faktyczny opiekun, właściciel drukarni Wacław Anczyc. W księgarni poznał S. elitę umysłową ówczesnego Krakowa. W czasie wojny zbliżył się zwłaszcza do Tadeusza Żeleńskiego (Boya), który oddawał tu w komis swoje przekłady z literatury francuskiej.
Od końca lipca 1914 S. służył jako szeregowiec w wojsku austro-węgierskim, w 1. p. strzelców tyrolskich w Innsbrucku, skąd – jak wspominał – «udało mi się wykręcić» i w lutym 1915 powrócił do Krakowa, gdzie kontynuował studia i pracę w księgarni. Opracował dwie niewielkie, aktualne wówczas antologie: „Garczyński, Gosławski, Goszczyński, Gaszyński: Liryki powstańcze z lat 1830–31” (Kr. 1916) i „Polska pieśń ludowa o wojnie i żołnierzu” (Kr. 1916). «Drobiazgiem […] bez żadnych aspiracji naukowych» nazwał sam publikację Goszczyński na Podhalu (1832). Kartka z przeszłości Podhala i Tatr (Kr. 1915). Poprzedził wreszcie wstępem popularne wydanie „Dziadów” A. Mickiewicza (Kr. 1916), wydał „Pieśni zbudzonych i inne poezje” W. L. Anczyca (Kr. 1916) oraz ogłosił – pod pseud. Aleksander Lusina – niewielki zbiorek własnych wierszy o tematyce wojennej i patriotycznej Z lat klęski i nadziei 1914–1916. Kilka uczuć i myśli (Kr. 1916). Dn. 15 X 1917 otrzymał na UJ stopień doktora filozofii na podstawie napisanej pod kierunkiem Ignacego Chrzanowskiego dysertacji Fryderyk Skarbek jako powieściopisarz. Ogłoszona drukiem (Kr. 1918, w serii „Prace Historycznoliterackie”), została bardzo dobrze przyjęta jako studium «istotnie cenne, przynoszące wiele nowego […] w sądach ostrożne, a w odniesieniu do wielu zagadnień wyczerpujące» (K. Wojciechowski). Jednakże autor ocenił ją po latach lekceważąco («arcydzieło „wpływologii”» i «piekielnie nudna»).
Studia uniwersyteckie, uzupełnione jednorocznym kursem handlowym, oraz znajomość kilku języków zapewniły S-ie szybką karierę w księgarstwie, któremu poświęcił się prawie wyłącznie. W marcu 1918 został kierownikiem krakowskiej filii «Gebethnera i Wolffa», w r. 1921 firma wysłała go do USA celem nawiązania kontaktu z księgarstwem polonijnym w Nowym Jorku, Detroit i Chicago, a w r. 1925 do Paryża dla poznania księgarstwa francuskiego. W r. 1923 został członkiem rady nadzorczej nowo powstałej w Krakowie spółki pod firmą «Księgarnie Towarzystwa Szkoły Ludowej»; wspólnikami tej firmy byli m. in. Gebethner i Wolff. Ludzie z branży cenili S-ę za «wybitną inteligencję, szeroki horyzont myślenia, rzutkość i obrotność, łatwość nawiązywania kontaktu z ludźmi, wdzięk osobisty […] doskonałą reprezentację», a wreszcie za «zdolność dobierania sobie odpowiednich współpracowników» (F. Pieczątkowski). Na wiosnę 1929 S. został drugim – obok Jana Gebethnera – dyrektorem całej firmy, zatrzymując równocześnie kierownictwo filii krakowskiej. Przebywał odtąd w Krakowie i w Warszawie, ale po przeszło dwu latach ograniczył się do funkcji w Krakowie, pozostając nadal tylko członkiem zarządu głównego firmy. Pod jego kierownictwem filia krakowska rozrosła się, jej lokal (przy Rynku Głównym 23) z inicjatywy S-y przebudowano i dwukrotnie powiększono. Wydatnie poszerzył S. dział hurtowo-komisowy firmy (zwłaszcza zagraniczny), dbał też bardzo o sprzedaż sortymentową. Krakowska filia wyszła poza działalność handlową, stając się również ekspozyturą wydawniczą warszawskiej centrali. S. został w międzywojennym dwudziestoleciu – jak sam to określał – «jak gdyby ambasadorem spraw wydawniczych Gebethnera i Wolffa na Kraków». Właściwe mu jowialność i dobroduszność oraz «tolerancja i dowcip typowego „krakauera”» zjednały S-ie sporą popularność (H. Vogler). Do księgarni – jak wspominał – «w której spędzałem cały dzień, przychodzili zwykle prawie wszyscy starsi i młodsi „ludzie pióra” Krakowa».
Szczególnie bliscy ideowo byli S-ie «ludzie radykalnej lewicy», utrzymywał z nimi towarzyskie stosunki i pozostawał pod ich politycznym wpływem. Lewicowe sympatie przejawiał S. już w czasie studiów uniwersyteckich. W l. 1917–18 z ramienia Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej upowszechniał jej idee we wsiach podkarpackich i wśród służby folwarcznej w pow. krakowskim. Utrzymywał potem kontakty z Międzynarodową Organizacją Pomocy Rewolucjonistom, a od r. 1932 współpracował z Komunistyczną Partią Polski, działając na terenie inteligenckim i literackim. Już od l. dwudziestych ułatwiał pisarzom lewicowym i awangardowym kolportaż ich publikacji, przyjmując je w komis. Dotyczyło to m. in. „Zwrotnicy” Tadeusza Peipera i jego książek, tomików poetyckich Tytusa Czyżewskiego i Juliana Przybosia. S. przyczynił się do tego, że nakładem Gebethnera i Wolffa wyszła powieść Leona Kruczkowskiego „Kordian i cham” (1932), a później „Pawie pióra” (1935) i „Sidła” (1937). W tejże oficynie ukazywały się także książki innych pisarzy krakowskich, m. in. Jalu Kurka („Grypa szaleje w Naprawie” 1934 i in.), Adama Polewki (przekład „Mistrz Piotr Pathelin” 1938), Jana Wiktora, Henryka Worcella („Zaklęte rewiry” 1936, „Zdarzenia w mroku” 1939), Michała Rusinka, a przede wszystkim Zygmunta Nowakowskiego („Przylądek Dobrej Nadziei” 1931, „Rubikon” 1934 i in.), z którym – mimo całkowicie odmiennych poglądów politycznych – łączyła S-ę długoletnia przyjaźń.
S. był również czynny w organizacjach zawodowych. W r. 1918 uczestniczył w I Zjeździe Księgarzy Polskich w Lublinie jako przedstawiciel firmy «Gebethner i Sp.» i został wybrany do Biura Zjazdów Księgarskich oraz do Komisji Wykształcenia Zawodowego Związku Księgarzy Polskich. W r. 1920 w Warszawie na I Zjeździe Poświęconym Zagadnieniom Organizacji i Rozwoju Nauki Polskiej postawił wniosek o niezwłoczne utworzenie centralnego Instytutu Bibliograficznego. W r. 1921 wszedł do Zarządu Głównego Związku Księgarzy Polskich i był w nim do r. 1924, później wybrano go na wiceprzewodniczącego Koła Małopolsko-Wołyńskiego, a następnie (od r. 1936) Koła Krakowskiego. Był nadto współinicjatorem powstałego w r. 1922 w Krakowie Tow. Miłośników Książki i zastępcą przewodniczącego jego zarządu, wszedł do zarządu założonego w r. 1924 Tow. Przyjaciół Biblioteki Jagiellońskiej. W r. 1938 obchodził jubileusz 25-lecia pracy w księgarstwie.
Podczas okupacji niemieckiej, którą przebył w Krakowie, S. współpracował z powstałą wówczas konspiracyjną Tymczasową Radą Księgarstwa Polskiego, w r. 1942 wszedł do cichej spółki «T. Gieszczykiewicz i Ska. Księgarnia – Wydawnictwo – Skład nut», która wydawała w tym czasie przede wszystkim książki dla dzieci, a m. in. pieczołowicie opracowane przez S-ę (pod pseud. Maciej Bywalec) Baśnie polskie (1942). Od r. 1940 współpracował w konspiracji z Ignacym Fikiem. Dn. 10 XI 1942 został przez Niemców aresztowany «za kolportaż lewicowej literatury ideologicznej» i pomoc rodzinom żydowskim. Był więziony w obozach koncentracyjnych w Oświęcimiu (1942–4), a następnie w Natzweiler i Flossenbürgu (1944–5). Uwolniony przez Amerykanów 2 V 1945, w czasie pobytu w Eggenfelden (Oberbayern) występował przeciwko tamtejszemu Komitetowi Polskiemu i pierwszym transportem 14 VII t.r. powrócił do Krakowa, gdzie nadal pracował w firmie «Gebethner i Wolff» aż do jej likwidacji w r. 1949. Dn. 29 VIII 1945 wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej (PPR), był następnie (1948) członkiem Polskiej Zjednoczonej Parii Robotniczej (PZPR) i pozostał nim do końca życia. Z ramienia PPR był w l. 1945–6 radnym Miejskiej Rady Narodowej Krakowa. W r. 1945 został członkiem egzekutywy Komitetu Miejskiego PPR w Krakowie, później wszedł w skład Wojewódzkiej Komisji Referendum, pracując w powiatach: wadowickim, żywieckim i bielskim. W r. 1947 wyjechał do Warszawy, gdzie był doradcą Spółdzielni Wydawniczej «Książka», w t.r. zorganizował Komisję do Spraw Papieru przy Prezydium Rady Ministrów i przez dwa lata jej przewodniczył. W r. 1949 objął stanowisko wiceprezesa Spółdzielni Wydawniczej «Książka i Wiedza» (w r. 1951 przebywał w sprawach wydawniczych w ZSRR i w NRD), zaś w marcu 1952 – naczelnego dyrektora Domu Książki (wg Kazimierza Zenona Skierskiego już w r. 1950 «nieoczekiwanie mianowano go prezesem» tej instytucji, ale «bronił się rękami i nogami»). Zwolniony z powodu złego stanu zdrowia z tego stanowiska, powrócił z końcem 1952 r. do Krakowa z zadaniem zorganizowania Wydawnictwa Literackiego (WL). Miało ono być pierwszą po wojnie w Polsce – poza Warszawą – państwową literacką oficyną. Redaktorami naczelnymi byli kolejno: Henryk Vogler i (od 1958 r.) Jerzy Skórnicki. Zespół składał się z młodych wychowanków krakowskiej polonistyki, znaleźli w nim również pracę ludzie źle wówczas z powodów politycznych widziani.
W styczniu 1953 placówka pod dyrekcją S-y (oficjalnie został dyrektorem 27 XI t.r.) rozpoczęła działalność, w czerwcu t.r. ukazały się pierwsze książki. Odtąd WL zaczęło się szybko rozwijać: od 33 tytułów w r. 1953 doszło w r. 1964 do ponad 900, przy czym oficyna ta, mająca początkowo zasięg raczej regionalny (dawniejsi pisarze pochodzący z Galicji, a współcześni z Polski południowej), zaczęła z czasem nabierać charakteru ogólnopolskiego. Rychło też przystąpiła do realizacji starannie opracowanych zbiorowych wydań klasyków nowszej polskiej literatury, głównie prozy i dramatu. Już w r. 1953 wyszedł „Wybór pism” W. Orkana, po nim nastąpiły wydania zbiorowe J. Korzeniowskiego (1954), W. S. Reymonta (od r. 1955), M. Bałuckiego (1956), W. Łozińskiego (1956), G. Zapolskiej (od r. 1957), J. Kasprowicza (1958), W. Sieroszewskiego (od r. 1958), powieści obyczajowych J. I. Kraszewskiego (od r. 1959), a wreszcie w pełni już krytyczne wydania „Dzieł zebranych” S. Wyspiańskiego (od r. 1958) i „Dzieł” Orkana (od r. 1960). S. umiał szybko wykorzystywać rozluźnianie się krępującej wydawców polityki kulturalnej: już od r. 1954 zaczęły się w WL pojawiać np. książki Jerzego Szaniawskiego, Juliana Przybosia, później Brunona Schulza, Witolda Gombrowicza, Juliusza Kadena Bandrowskiego. Do autorów szczególnie mocno związanych z WL należeli m. in.: Karol Bunsch, Kornel Filipowicz, Stanisław Jerzy Lec, Stanisław Lem, Sławomir Mrożek, Tadeusz Nowak, Jan Józef Szczepański. S. starał się nadać swej oficynie charakter możliwie wielostronny: poza literaturą piękną (też ludową i dla dzieci) i krytyką literacką rychło pojawiły się książki z zakresu historii literatury, teatru, sztuki oraz historii, szczególne miejsce zajęła twórczość pamiętnikarska. Z czasem publikacje WL otrzymały staranną szatę graficzną, już od r. 1953 związali się z oficyną np. Daniel Mróz, Andrzej Stopka, później Kazimierz Mikulski. Jedną z pierwszych pozycji WL były „Listy do Stefana Żeromskiego i Władysława Orkana” Juliana Marchlewskiego (1953) przygotowane do wydania przez S-ę i poprzedzone jego wstępem. W t.r. opatrzył posłowiem powieść Orkana „Komornicy” (W.). Pod koniec życia ogłosił szkice wspomnieniowe z dzieciństwa i młodości (Chłopięca pasja książek i Doktor Tyssot albo wspomnienie o Boyu – wydawcy) w tomie zbiorowym „Kopiec wspomnień” (Kr. 1959) oraz z międzywojennego dwudziestolecia: Oczami księgarza, w tomie „Cyganeria i polityka” (W. 1964).
Po powrocie do Krakowa S. był członkiem tutejszego Komitetu Wojewódzkiego PZPR oraz jego Komisji Kultury, a w r. 1954 wszedł w skład egzekutywy Podstawowej Organizacji Partyjnej krakowskiego oddziału Związku Literatów Polskich. Był członkiem honorowym (1963) Polskiego Tow. Wydawców Książek i wiceprezesem jego zarządu głównego. Dn. 26 X 1963 obchodził w Krakowie jubileusz 50-lecia pracy edytorskiej, połączony z 10-leciem WL. Był laureatem Nagrody Miasta Krakowa (1959). S. zmarł 17 VII 1964 w Krakowie i został pochowany na cmentarzu Rakowickim. Był odznaczony m. in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Orderem Sztandaru Pracy II kl. (1963).
W małżeństwie (od r. 1925) z Józefą z Jasińskich, nauczycielką, miał S. córki: Ewę (ur. 1928), zamężną Baranową, inżyniera ogrodnika, i Magdę (ur. 1930), zamężną Pałkowską, lekarza stomatologa.
Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1950–1 i n.; Pilarczyk K., Przewodnik po bibliografiach polskich judaików, Kr. 1992; Świdwińska Z., Bibliografia Pamiętnika Literackiego i Pamiętnika Tow. Literackiego im. Adama Mickiewicza 1887–1939, W. 1948; Zychowiczowa S., Skręt R., Bibliografia publikacji Wydawnictwa Literackiego [19]53–[19]72, Kr. 1973; Słownik polskich towarzystw naukowych, W. 1994 II cz. 2; Słown. Pracowników Książki Pol. (S. Dziki, bibliogr.); Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., Wr. 1994–6 I–II, IV; – Dippel S., O księgarzach, którzy przeminęli, Wr. 1976; Dziki S., Aleksander Słapa nie żyje, „Dzien. Pol.” 1964 nr 169 (fot.); Goldbergowa K., Aleksander Słapa, „Wydawca” 1993 nr O s. 36–7; Hennel R., 25-lecie śmierci Aleksandra Słapy, „Dzien. Pol.” 1989 nr 166; [Jędrzejczyk O.] (Olg. Jędrz.), Zmarł Aleksander Słapa, „Gaz. Krak.” 1964 nr 170; Kosiński R., Głowy podwawelskie, Kr. 1965 (fot.); [Pieczątkowski F.], Dr Aleksander Słapa, „Przegl. Księgarski” 1938 nr 24 s. 301–2 (fot.); [Rec. Fryderyka Skarbka …]: Wojciechowski K., „Pam. Liter.” 1918 s. 127–30; Woźniakowski K., W kręgu jawnego piśmiennictwa literackiego Generalnego Gubernatorstwa (1939–1945), Kr. 1997; – Gebethner J., Młodość wydawcy, Wyd. 2, Wr. 1989; Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 6; Nowakowski Z., Listy […] do Róży Celiny Otowskiej z lat 1953–1956, Wyd. J. Dużyk, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 37: 1992; toż, z l. 1957–8, tamże R. 38: 1993; toż, z l. 1959–63, tamże R. 39: 1994; Rusinek M., Opowieści niezmyślone dawne i nowe, Wyd. 2, Kr. 1975 I–II; Słapa A., Wspomnienie o Leonie Kruczkowskim, „Życie Liter.” 1962 nr 32; Vogler H., Autoportret z pamięci, Wyd. 2, Kr. 1986 cz. 3 s. 105 i n. oraz passim; tenże, Moja przygoda z Wydawnictwem, „Życie Liter.” 1978 nr 22; Wywiady ze S-ą: Szelingowska M., „Gaz. Krak.” 1959 nr 127 (fot.), Zakrzewska W., „Słowo Powsz.” 1960 nr 36, Zbijewska K., „Dzien. Pol.” 1963 nr 255 (fot.); Zatorska H., Spoza smugi cienia, Kr. 1985; Zechenter W., Upływa szybko życie, Wyd. 2, Kr. 1975 II; – „Dzien. Pol.” 1959 nr 124, 1963 nr 256 (fot.), 1964 nr 169 (fot.), 171; „Echo Krakowa” 1974 nr 166; „Tryb. Ludu” 1964 nr 197; „Życie Liter.” 1964 nr 30 (fot.), 1974 nr 29; „Życie Warszawy” 1964 nr 172; – AAN: PZPR – Centralna Kartoteka, t. A.S. 3525 (akta partyjne S-y: własnoręcznie wypełnione kwestionariusze, ankiety, życiorysy z l. 1945 i 1949); Arch. UJ: WF II 504 (autobiografia), S II 521; Arch. Wyd. Liter. w Kr.: Ankieta personalna S-y z 3 XI 1954 oraz jego autobiografia; B. Jag.: rkp. Przyb. 686/88 (list K. Z. Skierskiego do J. Wiktora z 30 V 1950 oraz listy S-y do J. Wiktora).
Rościsław Skręt