Rajecki (Dunin Rajecki) Gedeon h. Łabędź (ok. 1589–1654), wojewoda miński. Pochodził z rodziny, której gniazdem był Rajec w Radomskiem, z jej gałęzi osiadłej od w. XVI na Litwie w pow. wiłkomierskim. Był czwartym synem Balcera (Baltazara), wojskiego trockiego, i Świętosławy z Okuniów.
W młodości R. służył w armii lit. pod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza. Jako rotmistrz brał zapewne udział w wojnie z Moskwą w l. 1617–18. Z tytułem tym występuje w r. 1618, kiedy to za napad na sąsiada Mikołaja Wróblewskiego skazany został na wysoką nawiązkę i 12 tygodni wieży. Nie godząc się z wyrokiem R. pozwał cały sąd grodzki wiłkomierski do Trybunału Lit., lecz sam się na rozprawę nie stawił. W początku 1619 r. stacjonował ze swą chorągwią w Kokenhausen (Koknese). Podobno następnie uczestniczył w jakiejś kampanii «wołoskiej» (1620?, 1621?). W każdym razie w r. 1622 nie służył już w wojsku. W sierpniu 1625 szlachta wiłkomierska poleciła mu zaciągnąć 100 husarzy i 200 kozaków dla obrony powiatu przed Szwedami. Ok. 20 VIII miał podobno w Ucianie 200 kozaków, ale do obozu Krzysztofa Radziwiłła przyprowadził tylko 100 koni jazdy. Wziął udział we wrześniowej kampanii Radziwiłła – zdobyciu Nerety i swych własnych Czados, pod którymi rozbił chorągiew rajtarii szwedzkiej idącej oblężonej załodze na odsiecz. Po wysłużeniu ćwierci oddział R-ego zwinął się. Już we wrześniu 1625 był podkomorzym derpskim. We wrześniu 1626, mimo wezwań K. Radziwiłła, z którym R. politycznie był związany, wymówił się z towarzyszenia księciu z pocztem husarskim na sejm. Zapewne w początkach stycznia 1627 wziął udział w sejmiku relacyjnym w Wilnie i wówczas to został wyznaczony na jednego z komisarzy, którzy 19 I t. r. w Baldenmojzie zawarli w imieniu hetmana Lwa Sapiehy, wbrew zdaniu króla i stanowisku Korony, rozejm ze Szwecją do 11 VI 1627. W t. r. był deputatem z Wiłkomierza do Trybunału Lit. W r. 1631 (w „Metryce Lit.” wśród wpisów z końca czerwca) mianowany został kaszt. parnawskim. W połowie maja 1632 był na konwokacji lit. w Wilnie poświęconej sprawom bezpieczeństwa. Uczestniczył w obradach tajnej rady senatu 20 VII 1633, na której rozpatrywano sprawę warunków hołdu z Kurlandii. Następnie wraz z Aleksandrem Mosalskim, kaszt. smoleńskim, wysłany został do Fryderyka Kettlera, aby przybył do Wilna w celu odnowienia hołdu. W grudniu 1634 mianowany został kaszt. mińskim. Uczestniczył w tajnej radzie senatu 19 III 1635 w sprawie małżeństwa króla i opowiedział się za kandydaturą kalwinki, Elżbiety, córki Fryderyka Wittelsbacha palatyna Renu. W t. r. wystawił chorągiew husarską i kozacką na planowaną wojnę ze Szwecją.
R. był wyznawcą kalwinizmu, patronem zboru w Czadosach. W czerwcu 1636 na synodzie prowincjonalnym Jednoty lit. w Wilnie wybrany został do rady kuratorów generalnych zborów W. Ks. Lit. Na sejmie 1638 r. wyznaczony został do komisji mającej rozpatrzyć sprawę naprawy i obrony zamków w Smoleńsku i Starodubie (komisja nie odbyła się!) oraz do komisji, która od 6 I 1639 miała zająć się rozgraniczeniem woj. smoleńskiego od czernihowskiego. W połowie grudnia t. r. został wyznaczony przez Władysława IV na jednego z dwóch (drugim był K. Radziwiłł) komisarzy reprezentujących stronę kalwińską w komisji mającej rozpatrzyć sprawę zaburzeń w Wilnie. W czasie prac tej komisji sprzeciwiał się oddzielnemu rozpatrywaniu oskarżeń katolików i kalwinistów, ale ostatecznie ustąpił w zamian za obietnicę zajęcia się przez komisję skargami kalwinistów po rozpatrzeniu skarg bernardynek wileńskich. Wobec jawnie stronniczego stanowiska komisarzy katolickich R. wraz z Radziwiłłem sporządzili oddzielny akt sprawy, do którego włączyli zeznania kalwinistów i wiele innych dokumentów, odrzuconych przez komisarzy katolickich. Może pod wpływem klęski w «sprawie wileńskiej», jaką ponieśli kalwiniści lit., R. na długi czas wyłączył się z życia publicznego. W r. 1642 przewodniczył obradom synodu prowincjonalnego Jednoty. W marcu 1645 synod kalwiński w Wilnie delegował swych teologów na kolokwium do Torunia. R. został wyznaczony na ich doradcę; synod prosił go o stawienie się na kolokwium, lecz R. nie pojechał do Torunia. W r. 1646 na planowaną przez Władysława IV wojnę z Turcją miał wystawić chorągiew husarską, choć niewiemy, jaki miał stosunek do inicjatywy królewskiej. Zapewne uczestniczył w obradach synodu prowincjonalnego Jednoty w Wilnie w czerwcu t. r.
Przebywając w maju 1648 w Wilnie R. brał udział w spotkaniach senatorów lit. z Januszem Radziwiłłem i bpem wileńskim Abrahamem Wojną w sprawie bezpieczeństwa Litwy po śmierci Władysława IV. W początkach 1649 r. mianowany został woj. mińskim. Wziął udział w sejmie 1649/50 r., w czasie którego złożył przysięgę senatorską. Na sejmie tym rozpatrywano jego sprawę z Oziębłowskim. Sprawa ta (jej charakteru nie znamy) ciągnęła się jeszcze w r. 1652 (z tym, że stroną był już nie sam Oziębłowski, lecz wdowa po nim) i 27 II t. r. R. ogłoszony został infamisem. Możliwe, iż to było przyczyną wystąpienia w r. 1654 szlachty mińskiej z prośbą do króla o mianowanie nowego wojewody, gdyż «jm. pan Rajecki będąc civiliter mortuus, gaudere hac praeminentia nie może». Bohdan Baranowski przypisał R-emu autorstwo, zachowanego w rękopisie, traktatu Obserwacyje ekonomickie doświadczone – praktycznego pouczenia dla oficjalistów i rodziny, stanowiącego «coś pośredniego między typowymi instrukcjami gospodarczymi dla dóbr wielkiej własności, radami gospodarskimi, jakie sąsiad przekazywał sąsiadowi, a podręcznikiem gospodarstwa wiejskiego». Traktat ten oparty został na miejscowej tradycji oraz obserwacjach dotyczących gospodarki na terenie północno-wschodniej Litwy.
R. zgromadził pokaźny majątek. W początku 1619 r. brat Hektor przekazał mu dobra Hanuszyszki (pow. wiłkomierski). W r. 1627 otrzymał od wdowy po bracie Aleksandrze, marszałku wiłkomierskim – Anny Doroty Komorowskiej – dzierżawy Borklany i Naruszaniec (Narusze) w pow. upickim, ale w kwietniu 1646 scedował je (Borklany, Kolingi i Narusze) synowi Teofilowi. Dn. 7 VIII 1629 król Zygmunt III przekazał R-emu we wieczyste władanie folwark Jużynty w pow. wiłkomierskim. Dn. 21 II 1632 otrzymał na wieczność kaduk Jakuszki, a 20 IV 1635 dobra Koźliszki w pow. wiłkomierskim. Poza tym miał rodowe Czadosy (wszyscy Rajeccy pisali się «z Rajec na Czadosach»), Sadowo, Kiermele, Poniemuń, Ponedel, Wysoki Dwór alias Bobojedowszczyznę, Oposzczę (pow. wiłkomierski) i Warków w Inflantach. W r. 1631 po śmierci brata Wojciecha (Olbrachta), sędziego ziemskiego trockiego, otrzymał wójtostwo worejkowskie i puksztańskie w pow. upickim i wiłkomierskim, choć dożywocie na nich miała wdowa po Wojciechu – Regina z Druckich Sokolińska. Mimo decyzji króla, niekorzystnej dla R-ego, przez długie lata procesował się on z Reginą o te dobra. Był też R. tytularnym już tylko star. rumborskim (w woj. wendeńskim), które to starostwo przez wiele pokoleń należało do rodziny Rajeckich. Zmarł zapewne w lipcu 1654.
R. był żonaty (ślub przed r. 1620) z Elżbietą Tyzenhauzówną (zm. po r. 1639), córką Henryka. Z małżeństwa tego miał czterech synów: Władysława (1620–1657), star. rumborskiego, rtm. JKM, Teofila (zob.), Jerzego Zygmunta (zob.), Gedeona oraz cztery córki: Świętosławę Zofię (zm. 1699), żonę najpierw Władysława Leszczyńskiego (zm. 1656), podkomorzego brzeskiego lit. następnie (od r. 1660?) Adama Macieja Sakowicza (zm. 1662), woj. smoleńskiego, potem (już 11 IV 1666) Mikołaja Potockiego, gen. ziem podolskich (zob.) i wreszcie Wojciecha Remigiana Prażmowskiego (zob.), Mariannę (pogrzeb jej odbył się w Nieświeżu 6 II 1687), od 4 III 1663 żonę Stefana Frąckiewicza Radzimińskiego, chorążego nowogródzkiego i star. słonimskiego (zm. 18 VIII 1693, w PSB błędna data jego śmierci), Elżbietę (Halszkę) – żonę od 1637 r. Aleksandra Chaleckiego (zob.), potem Gedeona Michała Tryzny (zm. 1652), podskarbiego lit., i wreszcie (po r. 1655) Krzysztofa Potockiego (zob.), Annę – żonę Wilhelma von Witten (zm. po r. 1661).
Słown. Geogr. (Tarnów); Niesiecki; Wolf, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Baranowski B., „Obserwacyje ekonomickie doświadczone” z pierwszej połowy XVII w., „Kwart. Hist. Kult. Mater.” 1966 nr 1 s. 37–47; Merczyng H., Wilno ewangelickie, w: Zabytki wieku XVI, Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae, Wyd. 2, Wil. 1925 s. 7; tenże, Zbory i senatorowie protestanccy w dawnej Rzeczypospolitej, W. 1904 s. 85; Wisner H., Wojna inflancka 1625–1629, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XVI cz. 1 s. 52, 57, 58, 82; Zwolski B., Sprawa zboru ewangelicko-reformowanego w Wilnie w latach 1639–41, Wil. 1936; Lietuvos valstiečiu ir miestelenų ginčai dvarų valdytojais. Dokumentų rinkinys, Vil. 1959 I; Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae, s. 4, Wil. 1913–15 z. 1–2; Opis dokumentov Vilenskogo Archiva drevnich aktovych knig, Vil. 1912 IX; Radziwiłł, Memoriale I–IV; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. II – materiały nieuporządkowane, Dz. V nr 4151, 12835 (listy R-ego), Arch. Tyzenhauzów B-25/105 s. 16, B-43/136 s. 2; Arch. Państw. w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów nr 154; BAN USRR we Lw.: Arch. Sapiehów X 122; B. Ossol.: rkp. 189 k. 24; B. PAN w Kr.: rkp. 365 k. 262; B. Uniw. Warsz.: Kartoteka synodaliów; CGADA w Moskwie: Fond 389 (Metryka Lit.), Wp. 102 k. 44v.–45, 235v.–236, Wp. 104 k. 125v.–126v., 212v.–213v., Wp. 110 k. 536–536v., Wp. 111 k. 151v., 403–403v., Wp. 118 k. 295–295v., Wp. 132 k. 623–624; Muz. Narod. w Kr.: rkp. 160 s. 7–14.
Andrzej Rachuba