Opaliński Kazimierz Jan z Bnina h. Łodzia (1639–1693), biskup chełmiński. Był synem woj. kaliskiego Piotra (zob.) i Katarzyny z Leszczyńskich, 1. v. Grzymułtowskiej, rodzonym bratem wojewodów: brzeskiego kujawskiego Jana (zob.) i łęczyckiego Piotra (zob.), przyrodnim – Krzysztofa Grzymułtowskiego (zob.). Dn. 30 VI 1657 instalował się, mając tylko niższe święcenia, na kanonię poznańską, 2 VIII t. r. na kanonię gnieźnieńską (w akcie instalacyjnym z imieniem Władysław). W jesieni 1658 wyjechał do Rzymu, po drodze w listopadzie – zatrzymał się w Padwie. Dn. 13 X 1659 został kanclerzem poznańskim, 2 IV 1661 był równocześnie nominatem na opata cystersów w Obrze, a jeszcze t. r. wybrano go na opata cystersów w Bledzewie; zrzekł się w związku z tym kanonii gnieźnieńskiej. Po odbyciu nowicjatu został 25 IV 1662 wyświęcony na opata przez Jana Zapolskiego, opata lędzkiego i wizytatora generalnego cystersów w Polsce. W r. 1670 do kościoła w Rokitnicy (przy którym wcześniej osadził cystersów) wprowadził pozostający dotychczas w jego posiadaniu, a uznany przez komisję biskupią za cudowny, obraz Najśw. Maryi Panny, dając w ten sposób początek nowemu ośrodkowi kultu maryjnego.

Dn. 24 V 1677 został O. instalowany na koadiutora bpa poznańskiego Stefana Wierzbowskiego z prawem następstwa, prekonizowany 9 I 1679 jako biskup dioklecjański. Dn. 18 XI 1681 mianował go król biskupem chełmińskim. Przeciwko tej nominacji protestowali posłowie z Prus Królewskich na sejmie w r. 1681, zarzucając O-emu brak indygenatu pruskiego. Sprawę załatwiono przez złożenie przez O-ego przysięgi krajowej na sejmie pruskim w Grudziądzu. W r. 1682 zrezygnował O. z opactwa bledzewskiego. Bezpośrednio po objęciu biskupstwa przystąpił do wizytowania podległej mu diecezji (a właściwie dwóch, gdyż od r. 1601 z chełmińską połączona była formalnie pomezańska) i do starań o odzyskanie utraconych w wyniku reformacji kościołów. Akcja ta napotykała na opór protestantów, szczególnie ostry konflikt spowodowała próba rekatolicyzacji Torunia. Udało się wprawdzie O-emu bez oporu rady miejskiej przywrócić w r. 1682 uroczyste odprawianie procesji na Boże Ciało, ale odebranie luteranom toruńskim kościołów w Grębocinie i Rogowie spowodowało najście mieszczan na biskupią Chełmżę. Stanowcze kroki podjęte w odwecie przez O-ego (ekskomunikowanie Torunia, skierowanie skargi do króla) zostały zahamowane przez pośrednictwo wojewodów: chełmińskiego Michała Działyńskiego i pomorskiego Władysława Denhoffa; doprowadzili oni do ugody między radą miejską Torunia a O-m. O. cofnął ekskomunikę, zrezygnował z kościołów w Grębocinie, Rogowie i Lubiczu, a w zamian uzyskał: odbudowanie na koszt Torunia zniszczonych w czasie wojen szwedzkich kościołów w Orzechowie i Rychnowie, dopuszczenie reprezentacji katolików do władz miejskich oraz powiększenie biskupich prerogatyw sądowniczych na terenie miasta. O prawa katolików upominał się O. na sejmikach generalnych pruskich. Uczestniczył w sejmie 1683 r. i został z niego delegowany do komisji z elektorem brandenburskim w sprawie Elbląga. Na wyprawę antyturecką wystawił oddział piechoty. Dn. 29 VII 1684 w imieniu stanów pruskich gratulował Janowi Sobieskiemu zwycięstwa wiedeńskiego.

Zwolennik orientacji proaustriackiej, przyjaciel elektora Fryderyka Wilhelma, od dawna związany z opozycją wielkopolską, w okresie poprzedzającym sejm grodzieński 1688 r. zajął stanowisko wyczekujące – prawdopodobnie w nadziei na awans – zapewniał nawet królową Marysieńkę o swojej szczerej życzliwości. Po rozpoczęciu sejmu należał do grona senatorów, którzy próbowali doprowadzić do uspokojenia posłów i skłonić do wyboru marszałka. Zaraz jednak po zerwanym sejmie na radzie posejmowej dał wyraz swemu niezadowoleniu z powodu pominięcia go przy rozdziale wakansów, wiadomo także, iż nalegał na króla w imieniu papieża Innocentego XI, by uczestniczył w lidze antytureckiej. Do zaostrzenia stosunku O-ego wobec króla doszło w związku z nowymi zaburzeniami wyznaniowymi w Toruniu. Dn. 17 VI 1688 podczas procesji z okazji Bożego Ciała rozeszły się pogłoski, iż O. zamierza odebrać luteranom kościół Najśw. Maryi Panny. Następnego dnia wybuchła na tym tle zbrojna walka między luteranami a katolikami z otoczenia O-ego, który zagrożony w swoim pałacu musiał schronić się do kościoła Św. Jana i dopiero 19 VI udało mu się pod osłoną szlachty opuścić Toruń. Król, do którego O. wniósł oskarżenie przeciw radzie miejskiej Torunia, namawiał do polubownego załatwienia sprawy, ponieważ zależało mu na dobrych stosunkach z bogatymi miastami pruskimi. O. natomiast, nie licząc się z faktem, iż król zatwierdził luteranom wolność nabożeństw w kościołach Najśw. Maryi Panny i Św. Jerzego, żądał odebrania im kościoła Mariackiego i dopuszczenia do rady miejskiej czterech katolików na równych prawach z protestantami. Układy zostały przerwane, król zwlekał. Na sejmie warszawskim 1688/9 r. wystąpił O. z tej przyczyny z ostrym oskarżeniem przeciw Toruniowi, a równocześnie zaatakował króla, posuwając się aż do obrazy majestatu. Gdy w obronie czci monarszej porwano się do szabel, O. opuścił obrady z protestacją, a następnie rozesławszy między senatorów mowę protestacyjną – wyjechał z Warszawy. Sprawa została wykorzystana przez opozycję i walnie się przyczyniła do zerwania sejmu. O. rozesłał na sejmiki relacyjne listy, oskarżające króla i część senatorów oraz posłów o tłumienie wolności słowa i zaniedbywanie spraw Kościoła. Jaki był dalszy przebieg zatargu z królem, dokładnie nie wiadomo. Prawdopodobnie jednak wbrew namowom Rafała Leszczyńskiego, woj. poznańskiego, a pod naciskiem nuncjusza papieskiego J. Canteliniego O. zdecydował się na przeproszenie króla. Wskazuje na to m. in. osobisty udział króla w ostatecznym rozwiązaniu sprawy z Toruniem. Po bezowocnych pertraktacjach w r. 1689, prowadzonych przy pośrednictwie dygnitarzy pruskich w Turowie (25 XI – 4 XII), dopiero 7 III 1690 dzięki interwencji Jana III doszło do podpisania ugody w Warszawie. O. za cenę 21 000 złp. odszkodowania, obietnicę ukarania sprawców rozruchów i zapobiegania antykatolickim wystąpieniom na przyszłość zrezygnował z pretensji do kościoła Najśw. Maryi Panny i ingerowania w przywileje miasta. Za wypłacone odszkodowanie wybudował O. w kościele katedralnym w Chełmży wieżę (nazwaną potem «wieżą Opalińskiego»). Ponieważ innych warunków nie wypełniono, O. procesował się z Toruniem aż do śmierci. Na zbliżenie O-ego do króla wpłynął zwrot Jana III w kierunku Austrii i decyzja wojny z Turcją. Na wyprawę w r. 1691 wystawił O. chorągiew pancerną.

Niezbyt lubiany wśród duchowieństwa diecezjalnego, potrafił jednak O. narzucić mu swój autorytet. Ogłosił dwa listy pasterskie do duchowieństwa diec. chełmińskiej (15 V 1683) i diec. pomezańskiej (grudzień 1684). W niezbyt dobrych stosunkach pozostawał z jezuitami, aczkolwiek ci starali się unikać z nim zadrażnień. Był protektorem Akademii Chełmińskiej, czynił starania o założenie kolegium pijarów w Lubawie. Przy słynącym z cudownej figury Matki Boskiej kościele Reformatów w Łąkach (koło Nowego Miasta) polecił wybudować kaplicę z kryptą grobową dla siebie. Był fundatorem kaplicy Św. Wawrzyńca koło Starogrodu, ufundował legaty dla cystersów w Rokitnicy i reformatów w Łąkach, a także dla szpitala w Chełmnie. Rezydował w położonym koło Lubawy Turowie (wg K. Sarneckiego kupił te dobra od elektora brandenburskiego). Zmarł w Turowie w wyniku ataku apopleksji («jako był nieporównany choleryk» – Sarnecki) 20 VII 1693; został pochowany 11 VIII t. r. w Łąkach w krypcie grobowej w kościele (obecnie nie istnieje).

Portret i obszerne epitafium, ufundowane przez kapitułę chełmińską, znajduje się w kościele pokatedralnym w Chełmży; Portret w kościele Cystersów w Rokitnicy; – Korytkowski, Prałaci gniezn.; Słown. Geogr., (Łąki); Dworzaczek; Niesiecki, VII 115; – Czapliński W., Opozycja wielkopolska po krwawym potopie, Kr. 1930; Diecezja Chełmińska, Pelplin 1928 s. 44–5; Fankidejski J., Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej, Pelplin 1880 s. 40 n.; Glemma T., Stosunki kościelne w Toruniu w stuleciu XVI i XVII, Tor. 1934; Konarski K., Polska przed odsieczą wiedeńską, W. 1914; Mańkowski A., K. J. Opaleński, biskup chełmiński 1681–1693, „Mies. Diec. Chełmińskiej” 1930 s. 497–525; Nowacki, Dzieje archidiecezji pozn., II 108 n.; Piwarski K., Między Francją a Austrią, Kr. 1933; – Additamenta do kronik braci mniejszych św. Franciszka, W. 1772 s. 89–90; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Lengnich, Gesch. der preuss. Lande, VIII 215 n.; Receptiones seu installationes ad episcopatum… Ecclesiae Cathedralis Posnaniensis…, „Roczniki Tow. Przyj. Nauk. Pozn.” T. 35: 1909 s. 105, 107; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; Sobieski J., Listy do Marysieńki, [W.] 1962; Urk.-buch d. Bistums Culm, s. 1077 n.; Vol. leg., V 666; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. VI nr II–79; Arch. Diec. Chełmińskiej: sygn. C 19 (Visitationes C. J. Opaleński); Arch. Państw. w P.: C. 121 (Nekrologi: bledzewski, paradyski); B. Vaticana: Processus consistoriales, Vol. 79 (Processus R. D. Casimiri Joannis Opaliński… 1676).

Edmund Piszcz