Sokół Stanisław (1911–1968), kardiochirurg, historyk medycyny, profesor Akad. Medycznej w Gdańsku. Ur. 9 XII w Strzemieszycach Wielkich (pow. będziński), był synem Antoniego, kolejarza, i Marii z Pianków.
Od r. 1923 uczył się S. w gimnazjum w Olkuszu, zdał maturę w czerwcu 1929 i od t.r. studiował na Wydz. Lekarskim UJ, gdzie otrzymał 30 X 1935 dyplom lekarski. Staż podyplomowy odbywał na oddziale chirurgicznym Szpitala św. Łazarza pod kierunkiem Jana Glatzla, z półroczną przerwą (wrzesień 1936 – marzec 1937) na odbycie obowiązkowej służby wojskowej w Centrum Wyszkolenia Sanitarnego w Warszawie. Od czerwca 1938 pracował na oddziale chirurgicznym szpitala Ubezpieczalni Społecznej w Sosnowcu u Witolda Mariana Trawińskiego. Dn. 4 XI 1938 uzyskał na Uniw. Warsz. stopień doktora medycyny na podstawie rozprawy Dzienniki polskie z punktu widzenia higieny wzroku („Arch. Higieny” Vol. 7: 1939, odb. W. 1939), napisanej pod kierunkiem Witolda Gądzikiewicza.
W sierpniu 1939 został S. zmobilizowany, kampanię wrześniową odbył jako lekarz dywizjonu 21. P. Artylerii Lekkiej; po latach opublikował wspomnienia z tego okresu pt. O szpitalach wojskowych na terenie Zamojszczyzny („Arch. Hist. Med.” 1957 nr 4). Podczas okupacji pracował ponownie w sosnowieckim szpitalu (1939–40), potem jako lekarz Ubezpieczalni Społecznej we wsi Łosień w pow. będzińskim (1940–5). Od lutego 1945 przez pół roku pełnił obowiązki dyrektora szpitala w Piekarach Śląskich, następnie do października 1947 odbywał służbę wojskową w stopniu kapitana jako ordynator oddziałów chirurgicznych kolejno w: szpitalu ewakuacyjnym nr 2138, głównym szpitalu klinicznym nr 350 w Otwocku i Szpitalu Marynarki Wojennej w Gdyni. Po zdemobilizowaniu od grudnia 1947 pracował w Klinice Chirurgii Dziecięcej Akad. Med. w Gdańsku, w styczniu 1949 przeniósł się do II Kliniki Chirurgicznej kierowanej przez Kazimierza Dębickiego, gdzie pracował aż do śmierci. Dn. 25 II 1955 został mianowany docentem i 22 XII 1967 profesorem nadzwycz.; był prodziekanem Wydz. Lekarskiego w l. 1962–4. Od r. 1962 pełnił obowiązki konsultanta w zakresie chirurgii na woj. gdańskie. Wielokrotnie reprezentował polską chirurgię na zjazdach i konferencjach w kraju i za granicą, m.in. we Francji, Czechosłowacji, NRD i ZSRR.
S. interesował się wieloma zagadnieniami chirurgii; w l. pięćdziesiątych z Tadeuszem Magierą zajmował się m.in. leczeniem chorób tętnic obwodowych metodą wlewań dożylnych nowokainy, która znalazła szerokie zastosowanie kliniczne („Pol. Tyg. Lek.” 1950 nr 13, 1951 nr 27/8), a także pomiarami ciśnienia żylnego w czasie zabiegów na klatce piersiowej aparatem własnej konstrukcji (tamże 1955 nr 15). Zainteresował się też chorobą Bürgera i zakładając rolę nadnerczy w patogenezie zwężającego zapalenia tętnic, stosował jednostronne usuwanie nadnercza we wczesnych okresach tej choroby (Wpływ jednostronnej epinefrektomii na przebieg zwężającego zapalenia tętnic kończyn dolnych, „Pol. Przegl. Chirurgiczny” 1959 nr 9). Prowadził na szeroką skalę badania histochemiczne wątroby, wykazując zachodzenie zmian w jej komórkach pod wpływem urazu operacyjnego i był jednym z pierwszych w Polsce, który wprowadził badania histochemiczne dla celów klinicznych (Histochemiczne śródoperacyjne badanie wątroby, „Folia Morphologica” 1960 nr 3 – wspólnie z Wandą Śmiechowską i Zofią Zegarską). Z chirurgii trzustki ogłosił wraz ze współpracownikami pierwszą w Polsce pracę o neurowłókniakach trzustki, zarazem jedną z nielicznych w piśmiennictwie światowym (Les neurofibromes du pancreas, „Lyon Chirurgical” 1964 nr 3). W chorobach nowotworowych wykonywał śmiałe zabiegi m.in. stosując gastroduodenopancreatectomię (usunięcie znacznej części trzustki, wraz z częścią żołądka i dwunastnicy). W l. sześćdziesiątych zainteresował się kardiochirurgią, zwłaszcza operacjami na sercu u dzieci. Wykonywanie ich poprzedził długotrwałymi i żmudnymi ćwiczeniami na zwierzętach i stażami w klinikach zagranicznych w Kopenhadze (1964) i Sztokholmie (1967). W klinice stworzył oddział kardiochirurgii dziecięcej i wyszkolił zespół diagnostyczno-zabiegowy, z którym wykonał wiele zabiegów kardiochirurgicznych na otwartym sercu w średniej hipotermii, w tym ok. 300 operacji wrodzonej wady serca. Mimo skromnego i prowizorycznego wyposażenia, osiągał bardzo dobre wyniki operacyjne dzięki dobremu wyczuciu fizjologii młodego organizmu, doskonaleniu metodyki operacyjnej oraz wprowadzaniu ulepszeń technicznych.
Inną dziedziną zainteresowań S-a była historia medycyny, którą wykładał w l. 1958–67 w ramach godzin zleconych dla II roku studentów medycyny. Szczególnie interesowała go historia chirurgii i dzieje medycyny gdańskiej; opublikował m.in. prace: Historia gdańskiego cechu chirurgów 1454–1820 (Wr. 1957, wyróżniona nagrodą naukową m. Gdańska) i Medycyna w Gdańsku w dobie Odrodzenia (Wr. 1960), a także obszerną biografię pt. Ludwik Rydygier (1850–1920) (W. 1961), nagrodzoną przez Tow. Chirurgów Polskich w r. 1962. Ponadto ogłosił dziesięć biogramów lekarzy i przyrodników na łamach Polskiego Słownika Biograficznego (t. VIII–XV) i wspólnie z Marią Pelczarową opracował Księgozbiór gdańskich lekarzy Krzysztofa i Henryka Heyllów (Gd. 1963). Pod koniec życia rozpoczął duże, zamierzone na trzy tomy dzieło o dziejach chirurgii w Polsce, z którego zdążył opublikować tylko tom pierwszy pt. Historia chirurgii w Polsce. Cz. I. Chirurgia okresu cechowego (Wr. 1967). Z zainteresowaniami historycznymi wiązało się jego zamiłowanie do ekslibrisów, których był znawcą i kolekcjonerem. Zbiór jego liczył ponad 500 ekslibrisów medycznych, posiadał osiem własnych, zaprojektowanych przez wybitnych grafików, m.in. Kazimierza Wiszniewskiego, Adama Półtawskiego i Stefana Mrożewskiego. Opublikował też kilka prac z tej dziedziny, m.in. Ex-libris medici polacchi contemporanei (,,Minerva Medica” 1958 nr 53) i Exlibrysy publicznych księgozbiorów lekarskich w Polsce („Biul. Gł. B. Lek.” 1959 nr 1). Ogółem ogłosił ponad 50 prac z zakresu chirurgii i ok. 30 z historii medycyny.
S. był założycielem w r. 1957 i przewodniczącym do r. 1964 Gdańskiego Oddziału Polskiego Tow. Historii Medycyny, przewodniczącym Oddziału Pomor. Tow. Chirurgów Polskich w l. 1959–61 oraz od r. 1966 członkiem Komitetu Historii Nauki i Techniki PAN. W Gdańskim Tow. Naukowym był sekretarzem Wydz. II Nauk Biologicznych i Medycznych w l. 1956–9 oraz sekretarzem generalnym towarzystwa w l. 1967–8. Ponadto należał do Międzynarodowego Tow. Chirurgicznego, Europejskiego Tow. Chirurgii Sercowo-Naczyniowej i Międzynarodowego Tow. Historii Medycyny. Zmarł na zawał serca 9 V 1968 w Zakopanem, pochowany został na cmentarzu Srebrzysko w Gdańsku-Wrzeszczu. Odznaczony był Srebrnym Krzyżem Zasługi (1946) oraz odznakami «Za wzorową pracę w służbie zdrowia» i «Za zasługi dla miasta Gdanska».
W małżeństwie zawartym w r. 1942 z Klementyną z Rojków (ur. 1914), pielęgniarką, miał S. dwoje dzieci: Annę (ur. 1943), doktora medycyny, radiologa Akad. Med. w Gdańsku, i Macieja (ur. 1946), inżyniera elektronika.
W czwartą rocznicę śmierci S-a (9 V 1972) odsłonięto poświęconą mu tablicę pamiątkową w holu Biblioteki Głównej Akad. Med. w Gdańsku, jego imię utrwalono też na odsłoniętej 16 IX 1985 tablicy w sali wykładowej im. Ludwika Rydygiera w Inst. Chirurgii Akademii.
Konopka, Pol. bibliogr. lek. 1948–1965, W. 1953–73; Album chirurgów polskich, Wr. 1990 (fot.); Słownik biograficzny polskich nauk medycznych XX wieku, W. 1994 I z. 2; Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Gd. 1997 IV; Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1978 I; Sylwetki chirurgów polskich, Wr. 1982 (fot.); Roczn. lek. RP na rok 1938, 1948, W.; Spis fachowych pracowników służby zdrowia, W. 1964 s. 323; Woźniewski Z., Polski almanach medyczny na rok 1956, W. 1957 s. 317; tenże, Rozprawy na stopień doktora medycyny polskich wydziałów lekarskich. Okres międzywojenny, W. 1969; – 50 lat Akademii Medycznej w Gdańsku, „Annales Academiae Medicae Gedanensis” T. 25: 1995, supl. 4, s. 229–30 (fot.); Pięćdziesiąt lat Gdańskiego Towarzystwa Naukowego 1922–1972. Księga pamiątkowa, Gd. 1972; Seyda B., Dzieje medycyny w zarysie, W. 1977; Sieńkowski E., Dzieje Akademii Medycznej w Gdańsku 1945–1995, Gd. 1995; tenże, Ekslibris lekarski prof. dr Stanisława Sokoła, „Arch. Hist. Med.” 1978 nr 4 s. 473–7 (fot. ekslibrisów S-a); tenże, Profesor Stanisław Sokół, historyk medycyny, „Litery” 1968 nr 7 s. 16–17 (fot.); tenże, Stanisław Sokół – chirurg i historyk medycyny, w: Kalendarz Gdański na rok 1971, Gd., s. 182–3 (fot.); tenże, Twórcy chirurgii gdańskiej, w: Materiały naukowe LII Zjazdu Towarzystwa Chirurgów Polskich Gdańsk 19–21 IX 1985, W. 1987 s. 22 (fot. tabl. pamiątkowej), 24, 26 (fot.); tenże, Zarys dziejów Akademii Medycznej w Gdańsku (1945–1970), „Annales Academiae Medicae Gedanensis” T. 1: 1971 s. 61 (fot.), 63, 77, 126; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1968: „Arch. Hist. Med.” nr 3–4 s. 471–82 (E. Sieńkowski, bibliogr., fot.), „Dzien. Bałtycki” nr 113, „Głos Wybrzeża” nr 113, „Kwart. Hist. Nauki i Techn.” nr 4 s. 811–14 (S. Szpilczyński, częściowa bibliogr., fot.), „Pol. Przegl. Chirurgiczny” nr 11 s. 1311–14 (K. Dębicki, fot.); – Arch. UJ: sygn. WL II 355–362 (Karty wpisowe studentów); – Informacje córki, Anny Sokół z Gd.
Stanisław Tadeusz Sroka