Rzewuski Adam (1805–1888), ziemianin, generał w służbie rosyjskiej. Ur. 5 I, był synem Adama Wawrzyńca (zob.) i Justyny Rdułtowskiej, młodszym bratem Henryka (zob.).
W dziale po ojcu R. wziął dobra Pohrebyszcze i Borszczejówkę (w Berdyczowskiem), Wierzchownię i Hajworon (w Skwirskiem) oraz od brata Ernesta odkupił klucz dziuńkowski (Berdyczowskie). Uczęszczał za młodu do Akademii Inżynieryjnej w Wiedniu. W r. 1821 wszedł jako junkier do rosyjskiej służby wojskowej, w l. 1826–31 był adiutantem gen. Jana Witta, kochanka siostry swej, Karoliny. Odbył kampanię turecką 1828 r. W r. 1829 ożenił się z Aleksandrą Łopuchin, «która się w piękności jego rozkochała będąc już podżyłą, a którą poślubił dla kariery» (T. Bobrowski). Żona z tytułu pierwszego małżeństwa z Żerebcowem była teściową mikołajowskiego faworyta A. F. Orłowa. R. nie dochowywał jej wierności, małżeństwo separowało się po kilku latach.
W czasie powstania listopadowego 1831 R. walczył w rosyjskich szeregach pod Grochowem. W kwietniu t. r. wyprawiony przez I. Dybicza dla nawiązania kontaktu z korpusem T. Rüdigera przedostał się przez rejony zajęte przez powstańców i uczestniczył (po stronie rosyjskiej) w bitwie pod Boremlem. Następnie jako rotmistrz w pułku ułanów lejbgwardii szedł w awangardzie armii I. Paskiewicza; za udział w szturmie Warszawy otrzymał Order św. Stanisława III kl. Od r. 1833 był cesarskim fligel-adiutantem; w rok potem awansował na pułkownika, w r. 1843 na generała, od r. 1849 był generałem-adiutantem. Służył przeważnie w Petersburgu, m. in. jako gubernator wojenny IV dzielnicy (Admiralicji i Narewskiej). Krewniakom swym ułatwiał karierę w stolicy. W lutym 1851 wyprawiony został w poufnej misji do Madrytu i Lizbony dla wysondowania możliwości nawiązania stosunków Rosji z dworami: hiszpańskim i portugalskim. W czasie wojny wschodniej 1855 r. znajdował się w garnizonie Eupatorii na Krymie. W r. 1856 uzyskał dla siebie i braci od Aleksandra II potwierdzenie tytułu hrabiowskiego.
W r. 1857 na sejmiku szlacheckim w Kijowie lansował R. projekt budowy kolei żelaznych z Odessy do Kijowa i do granicy Galicji. Zachęta do sfinansowania inwestycji tej została przez ziemiaństwo chłodno przyjęta. Od r. 1859 R. dowodził III dywizją lekkiej kawalerii, kwaterującej między Kurskiem a Dnieprem; ułatwił wówczas bawiącemu w Charkowie ks. Konstantemu Łubieńskiemu spowiadanie «chłopków polskich i litewskich», którzy od lat księdza nie widzieli. W końcu 1862 r. po śmierci gen.-gubernatora I. Wasilczikowa objął przejściowo dowództwo Okręgu Wojennego w Kijowie. W maju 1863 kierował obławą przeciw powstańcom wołyńskim w rejonie Porycka. W nocy z 8/9 V partyzanci Platona Krzyżanowskiego splądrowali jego rezydencję w Pohrebyszczach. Latem t. r. przedłożył R. carowi «zapiskę» krytykującą sposób prowadzenia wojny w Polsce; twierdził, że z posiadanych sił dałoby się wydzielić dużo większą liczbę wojska dla bezpośredniego zwalczania partyzantki. Twierdzenie to skrytykował bardzo ostro gen. T. Berg, który też na zapytanie cara (w listopadzie) odmówił zatrudnienia R-ego jako dowódcy jazdy w Królestwie. Sugerował natomiast Berg przysłanie R-ego do Warszawy jako oficera do szczególnych poruczeń, z misją nawiązania stosunków z polską szlachtą, w duchu targowickich tradycji rodziny. Aleksander II odrzucił tę myśl; nie wątpił w «wierność, oddanie, gorliwość Rzewuskiego», ale nie sądził, by mogła mu się udać misja polityczna tego rodzaju. Mianowany dowódcą rezerw kawalerii zajmował się R. w początku r. 1864 lustrowaniem tyłowych formacji w guberniach: nowogrodzkiej, twerskiej, kurskiej i charkowskiej. W miarę możności starał się ulżyć losowi bliższych i dalszych krewnych, więzionych za udział w powstaniu. W r. 1865 zwrócił się do cara z podaniem o 100 tys. rb. zaliczki na poczet sum należnych mu za wykup gruntów chłopskich. Powoływał się tu na straty materialne zadane mu przez powstańców. Ostatecznie uzyskał dla siebie zwolnienie od kontrybucji obciążającej polską własność ziemską na «Ziemiach Zabranych».
Wyszedłszy z wojska osiadł R. w dobrach swych na Ukrainie. W r. 1866 należał do ziemiańskiej delegacji z gub. kijowskiej, która gratulowała carowi ocalenia w zamachu D. Karakozowa. Mimo tak długiej służby w armii zaborczej cieszył się, rzecz szczególna, swego rodzaju sympatią w środowisku ziemiańskim. Tadeusz Bobrowski podkreślał jego «staropolskie wzięcie się»; Eustachy Iwanowski ręczył za niego, że «pełen był uczuć polskich, w całej istocie swojej był polskim szlachcicem». Dystansował się w każdym razie od politycznych poglądów swego brata Henryka. Katolicyzm swój manifestował, fundując lub restaurując kościoły w Borszczejówce i Pohrebyszczach. W r. 1862 ogłosił w czasopiśmie „Voennyj sbornik” artykuł poświęcony niezbędnym reformom kawalerii i szkoleniu dla niej oficerów. W czasopiśmie „Kavkazskij sbornik” (T. 6–7: 1882–3) zamieścił rozprawę: 1845 god na Kavkaze, opartą na pamiętnikach i źródłach urzędowych. R. zmarł 1 VII 1888 w Wierzchowni.
Po śmierci pierwszej żony w r. 1852, ożenił się R. w r. 1853 z Anną Daszkow, zaś owdowiawszy ponownie (1858) pojął i trzecią żonę (1860) Jadwigę Jaczewską (zob. Jadwiga Rzewuska). Z drugiego małżeństwa miał córkę Katarzynę (zob.), żonę Wilhelma Radziwiłła, z trzeciego synów: Stanisława (zob.), Adama Witolda (1869–1939), kapitana wojsk, rosyjskich, i Leona (1871–1926), ziemianina. Miał nadto naturalnego syna również o imieniu Adam (1847–1932).
Nowy Korbut, IX; Słown. Geogr. (Dziuńków, Pohrebyszcze, Wierzchownia); Borkowski, Almanach; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., II 266 –7; – Skałkowski A., Aleksander Wielopolski, P. 1947 II; Wasylewski S., Karolina Sobańska, Kr. 1959 s. 175; Zieliński S., Bitwy i potyczki 1863–4, Rapperswil 1913 s. 353–4; – Antioche A., Deux diplomates: le comte Raczyński et Donoso Cortes, Paris 1880; Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, W. 1979 I–II; Czapski E., Pamiętniki sybiraka, Londyn 1964; Jełowicki A., Moje wspomnienia, W. 1970; Koresp. namiestników Król. Pol., III, IV; Kotiużyński Z., Pamiętniki, Kr. 1911 s. 116, 127; Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia, Kr. 1933 I; [Łubieński R.] Konstanty Ireneusz Pomian Łubieński, Kr. 1898 s. 93, 98, 113; Mickiewicz W., Pamiętniki, Kr. 1927; Ruch. społ.-polit. na Ukrainie Cz. 2; Rzewuska R., Mémoires, Rome 1939 II 303–4; Starorypiński Z., Między Kamieńcem i Archangielskiem, W. 1986; Zieliński J. F., Wspomnienia z tułactwa, W. 1989; – „Nowa Reforma” 1888 nr 107; „Wiad. Pol.” 1857 nr z 19 IX; – B. Jag.: rkp. 5931; B. Ossol.: rkp. 6004; B. PAN w Kr.: rkp. 2416; Centralnyj gosudarstvennyj istoričeskij archiv w Moskwie: fond 583 opis‘1, delo 189, opis’6 delo 297, fond 1343 opis’46 delo 1471, fond 1405 opis’54, delo 2739 (kwerenda J. Sztakelberga); Public Record Office w Londynie: FO 65/399, raport z Warszawy, 5 II 1851.
Stefan Kieniewicz