INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Jan (w zakonie Jakub) Susza     

Jan (w zakonie Jakub) Susza  

 
 
Biogram został opublikowany w XLVI tomie Polskiego Słownika Biograficznego w latach 2009-2010.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Susza Jan, w zakonie J a k u b (ok. 1604 lub 1610 – 1687), biskup unickiej diecezji chełmskiej i bełskiej, protoarchimandryta zakonu bazylianów.

Ur. w Mińsku, w niezamożnej rodzinie mieszczańskiej.

Jako dziecko przebywał S. na dworze Hipacego Pocieja (zm. 1613), unickiego metropolity kijowskiego. Naukę rozpoczął w Mińsku, prawdopodobnie w szkole klasztornej lub parafialnej bazylianów. Tam też, w r. 1625 lub 1626, wstąpił do tego zakonu i złożył pierwsze śluby, przyjmując imię Jakub. Wg Andrzeja Gila ukończył bazyliański nowicjat w Byteniu. Studiował w l. 1627–35, już jako bazylianin, najpierw w papieskim seminarium w Braniewie, następnie w Pułtusku, Ołomuńcu na Morawach i Rzymie. Wg Aleksandra Kossowskiego studia rozpoczął w Pułtusku i tam po sześcioletniej nauce ukończył je w r. 1632, po czym kontynuował naukę w Ołomuńcu, gdzie uzyskał doktorat z teologii. W l. 1635–9, po powrocie z zagranicy, pełnił funkcję profesora teologii i filozofii w Mińsku, a następnie przebywał w monasterze w Lublinie oraz był kaznodzieją w Nowogródku i Żyrowicach.

W r. 1639, za sprawą unickiego metropolity kijowskiego Rafała Korsaka, S. wraz z kilkoma zakonnikami został wysłany do Chełma do pomocy miejscowemu bp. unickiemu Metodemu Terleckiemu. W szkole bazyliańskiej uczył w l. 1639–43 retoryki i poezji, a w r. 1645 został jej przełożonym. Zastępując biskupa, który wyjechał do Rzymu, w l. 1643–5 samodzielnie administrował diec. chełmską. Dzieje eparchii chełmskiej, historię cudownego obrazu Matki Boskiej Chełmskiej oraz opis cudów doznanych za jej wstawiennictwem zawarł w wydanej w Zamościu w r. 1646 pracy Phoenix redivivus sive imago longe vetustissima Virginis Matris Chelmensis, dedykowanej woj. wołyńskiemu Aleksandrowi Adamowi Sanguszce (wyd. 2, Lw. 1653, dedykowane królowi Janowi Kazimierzowi, wyd. 3 i 4, Zamość 1684, jedno z nich dedykowane królowi Janowi III, drugie Ignacemu Bernardowi Martinitzowi, burgrabiemu Pragi, wyd. 5, Berdyczów 1780, w: „Koronacja cudownego obrazu Najświętszej Maryi Panny w chełmskiej katedrze obrządku greckiego […] odprawiona roku 1765…”). Do kolejnych wydań S. dołączał własne wspomnienia z czasów zarządzania diecezją. Dzieło S-y, będące właściwie studium historycznym, w partiach odnoszących się do okresu jego działalności w eparchii chełmskiej stanowi wiarygodne źródło do dziejów Chełma i unickiej diecezji.

Bp Terlecki cenił S-ę i uważał go za swego następcę. Sędziwego władykę zastępował S. we wszystkich obowiązkach, wspólnie z przybyłym do Chełma w r. 1647 Atanazym Zachariaszem Fursem. Na pewien czas S. opuścił Chełm w r. 1648, gdy miasto zajęli Kozacy. Po śmierci Terleckiego (7 VI 1649), a następnie nagłym zgonie nominowanego na jego następcę Fursa, król Jan Kazimierz mianował S-ę 9 XI t.r. czasowym administratorem diecezji (nominacja ta łamała ugodę zborowską z 18 VIII mówiącą o zniesieniu unii brzeskiej). S. pełnił swą funkcję do momentu przejęcia 12 II 1650 katedry i biskupstwa chełmskiego przez prawosławnego metropolitę Kijowa i całej Rusi Sylwestra Kossowa, który przekazał diecezję bp. Dionizemu Bałabanowi. Usunięty z katedry siłą, wyeksmitowany z mieszkania, doświadczając licznych upokorzeń i przemocy, pozostał jednak S. w Chełmie, początkowo na zamku, następnie w domach mieszczańskich i kościele szpitalnym Świętego Ducha. Starał się usilnie o odzyskanie z katedry wotów i cudownego obrazu Matki Boskiej, doprowadzając do powołania przez króla 25 IV 1651 specjalnej komisji do odzyskania obrazu; nastąpiło to 1 V t.r. podczas pobytu Jana Kazimierza w Lublinie. S. towarzyszył następnie królowi w wyprawie na Ukrainę, m.in. w bitwie pod Beresteczkiem (28–30 VI), cały czas mając ze sobą obraz.

Dn. 22 II 1652 otrzymał S. ponowną nominację królewską na unickie biskupstwo chełmskie. Przybył do Chełma pod koniec kwietnia t.r., a następnie został wyświęcony przez unickiego metropolitę kijowskiego Anastazego Antoniego Sielawę podczas odbywającej się od 1 do 5 X kongregacji bazyliańskiej w Mińsku. Urzędujący w Chełmie prawosławny bp Bałaban musiał opuścić miasto. Na życzenie Jana Kazimierza zawiózł S. t.r. cudowny obraz do Warszawy, skąd król wziął wizerunek na wyprawę żwaniecką 1653 r. i zwrócił w r.n. W Chełmie założył S. w r. 1654 klasztor bazylianek. W l. 1654–5 czasowo administrował unicką diec. włodzimierską i brzeską po śmierci jej bp. Józefa Mokosiej Bakowieckiego. Cudowny obraz ponownie wywiózł z Chełma wiosną 1657 w obawie przed najazdem wojsk ks. siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego. Udał się do Bełza, a jak pisał w Phoenix..., wszędzie gdzie pojawiał się z obrazem, dochodziło do zwycięstw wojsk polskich; m.in. 11 VII t.r. pod Magierowem, gdzie woj. ruski Stefan Czarniecki i pisarz polny lit. Aleksander Hilary Połubiński pokonali Siedmiogrodzian Rakoczego. Przez pewien czas S. wystawiał obraz w cerkwi w Bełzie. Epidemia morowego powietrza nie pozwoliła mu wrócić do Chełma t.r., sam także chorował. Przebywał w Białopolu, a obraz przewiózł do Kolemczyc nad Bugiem. T.r. pisał do Stolicy Apostolskiej, prosząc o obronę unitów na terenach zajętych przez Moskwę. W r. 1658 przyjechał do Chełma, ale wkrótce potem udał się do opactwa bazyliańskiego w Żydyczynie koło Łucka. Kwestia obrony unii zajmowała go żywo t.r., kiedy to zgodnie z warunkami rozejmu w Niemieży z listopada 1656 sejm Rzpltej miał zgodzić się na elekcję cara Aleksego Michajłowicza. S. powziął ideę zwołania synodu prawosławno-unickiego dla zawarcia nowej unii kościelnej i w marcu 1658 korespondował na ten temat z nuncjuszem P. Vidonim. Wraz z administratorem unickiej metropolii kijowskiej Gabrielem Kolendą i bp. przemyskim Prokopem Chmielowskim był w Warszawie podczas obrad sejmu (lipiec–sierpień 1658). W liście z 3 VIII t.r. biskupi ci prosili papieża Aleksandra VI o akceptację projektu zwołania wspólnego z prawosławnymi synodu. Na zaproszenie bp. wileńskiego Jana Zawiszy, uczestniczącego w Wilnie w rozmowach z posłami moskiewskimi, S. został wydelegowany jako przedstawiciel unitów na negocjacje w sprawach religijnych. Ponieważ w ugodzie hadziackiej z 16 IX przewidziano ponownie likwidację unii brzeskiej, S. podjął w pierwszych miesiącach r. 1659 próbę przekonania hetmana Iwana Wyhowskiego i jego najbliższego współpracownika płk. perejasławskiego Pawła Tetery do projektu nowej unii. Swoją korespondencję z przywódcami kozackimi uzgadniał z nuncjuszem Vidonim. Kiedy zebrał się sejm dla zatwierdzenia paktów hadziackich, S. zapewne był w Warszawie w marcu t.r., aby wraz z innymi biskupami unickimi bronić unii. T.r. zabiegał o odzyskanie przez unię świątyń w diec. chełmskiej, zwróconych po ugodzie hadziackiej prawosławnym. Być może dla dopilnowania tych spraw w październiku i listopadzie ponownie był w Warszawie. Zarazem ociągał się z wypełnieniem warunków ugody; cerkiew lubelską unici oddali dopiero po interwencji kanclerza w. kor. Mikołaja Prażmowskiego, a już sejmik przedsejmowy, obradujący w Lublinie 28–29 III 1661 zażądał, by patronat nad nią objął z powrotem władyka chełmski. W r. 1660 w Supraślu podpisał S. pismo przygotowane przez Kolendę w sprawie powołania kapit. generalnej zakonu bazylianów. W r. 1661 został S. obrany protoarchimandrytą (generałem) bazylianów; doprowadziło to do napięć w stosunkach z Kolendą, który uważał, że protoarchimandrytą powinien być każdorazowy metropolita kijowski. Zabiegi S-y, zmierzające do rewindykacji dóbr i wzmocnienia podstaw materialnych Kościoła unickiego, przyniosły efekty; Jan Kazimierz wydał 7 IV t.r. dokument zezwalający S-y odzyskać bezprawnie zajęte grunty, a 21 V potwierdził prawa i przywileje duchowieństwa unickiego diec. chełmskiej i bełskiej. W r. 1662 król zatwierdził także wszystkie przywileje nadane wcześniej szkole bazylianów. W lipcu t.r. zwrócił się S. ponownie do Rzymu z propozycją podjęcia przez Kongregację Rozkrzewiania Wiary działań w celu rozszerzenia unii kościelnej. W r. 1663 prosił Stolicę Apostolską o udzielenie 12 świątyniom swej diecezji prawa odbywania odpustów. Dn. 14 VI t.r. przeprowadził sobór eparchialny, zwołany zapewne dla nadania mu pełnomocnictw do prowadzenia w kurii rzymskiej procesu o dziesięciny.

W r. 1664 wyjechał S. do Rzymu, gdzie podjął zabiegi o kanonizację bł. Jozafata Kuncewicza oraz o zakazanie proboszczom rzymskokatolickim pobierania dziesięciny od unitów. Przedstawił Stolicy Apostolskiej memoriał De laboribus unitorum, promotione, propagatione, et protectione Divina unionis… (Harasiewicz M., Annales Ecclesiae Ruthenae, Lw. 1862). Kongregacji Rozkrzewiania Wiary przekazał w listopadzie 1664 kolejny memoriał wraz z czterema innymi opracowaniami dotyczącymi różnych zagadnień związanych z Kościołem unickim. W Rzymie wydał w r. 1665 dedykowaną papieżowi Aleksandrowi VII biografię Cursus vitae et certamen martyrii Beati Josaphat Kuncewicz… (wyd. 2, Paris 1865, wersja hiszpańska, Madrid 1684) oraz pracę o Melecjuszu Smotryckim Saulus et Paulus Ruthenae Unionis sanguine Beati Josephat transformatus sive Meletius Smotricius… (Romae 1666, wyd. 2, Bruxelles 1864). W r. 1666 zrzekł się na rzecz Kolendy urzędu protoarchimandryty bazylianów. Pod koniec t.r. opuścił Rzym; w styczniu 1667 wrócił do Chełma, a w marcu t.r. miał audiencję u Jana Kazimierza w Warszawie. Wiosną (podobnie jak podczas pobytu w Rzymie) przekonywał Stolicę Apostolską do wysyłania listów do ważnych osobistości wyznania prawosławnego, aby zachęcać je do unii z Kościołem katolickim. Jako wikariusz metropolity kijowskiego wprowadził t.r. w wyznaniu wiary w zakonie bazyliańskim słowa «i od Syna».

Zabiegając o zrównanie w prawach i przywilejach duchowieństwa unickiego z łacińskim, uzyskał S. w r. 1669 zwolnienie dla duchownych unickich od służby wojskowej i kolejne potwierdzenie królewskie przywilejów dla unickiego duchowieństwa i wiernych. Gdy pijarzy sprowadzeni w r. 1666 do Chełma przez rzymskokatolickiego bp. Mikołaja Świrskiego otworzyli kolegium, stwarzające konkurencję dla szkoły bazyliańskiej, odwołał się w tej sprawie w r. 1669 do Rzymu. Uzyskał od Stolicy Apostolskiej orzeczenie w sprawie dziesięciny korzystne dla unitów, co spotkało się z oporem szlachty i duchowieństwa rzymskokatolickiego. Szlachta chełmska opowiedziała się t.r. za oddawaniem dziesięciny przez unitów wybranym świątyniom rzymskokatolickim. Konflikt o dziesięcinę, w który czynnie zaangażowali się również rzymskokatoliccy biskupi chełmscy, zakończył się ugodą w r. 1678. Podczas sejmu koronacyjnego Michała Korybuta Wiśniowieckiego, w r. 1669, przebywał w Krakowie, zabiegając o rozstrzygnięcie sporu z prawosławnymi o biskupstwo przemyskie. Na mocy nadania królewskiego został 6 X t.r. czasowym administratorem unickiej diec. przemyskiej. Z powodu konfliktu z prawosławnym metropolitą kijowskim Antonim Winnickim, który tego samego dnia otrzymał od króla potwierdzenie praw do władyctwa przemyskiego, S. przejął kontrolę tylko nad jej częścią. Spór w tej sprawie ciągnął się przez kilka lat.

S. wizytował parafie prawosławne w diec. chełmskiej, starając się pozyskać je dla unii. Gdy 16 VIII 1670 odprawiał nabożeństwo w odebranej przez unitów w r. 1668 cerkwi w Uhnowie, został napadnięty i dotkliwie pobity przez prawosławnych mieszczan, poddanych Hieronima Dunina, właściciela części miasta. S. sądził, że inspiratorem tego zajścia był prawosławny bp łucki Gedeon Światopełk Czetwertyński. W r. 1670 wydał S. pracę O powinnościach jerejskich, zawierającą refleksje o obowiązkach dobrego biskupa. Od Kongregacji Rozkrzewiania Wiary uzyskał w r. 1676 subsydium na remont katedry chełmskiej. W Lublinie w styczniu 1680 uczestniczył w spotkaniu (amicabile colloquium) przedstawicieli Kościołów prawosławnego i unickiego, pod patronatem króla Jana III i z udziałem komisarzy królewskich; imprezę zbojkotowali jednak czołowi przedstawiciele prawosławia w Rzpltej. W r. 1682 czasowo administrował S. unickie diecezje, łucką i ostrogską. W l. 1683–6 sześciokrotnie zwoływał sobory generalne diec. chełmskiej. W czasach, gdy zarządzał diecezją, zaczęła sprawnie działać kapituła i sąd biskupi. Skrupulatnie zachowywał on obrządek bizantyńsko-słowiański i kultywował dawne obyczaje. Zmarł 4 III 1687 w Chełmie, został pochowany w tamtejszej katedrze.

Postać S-y przedstawia wykonane przez złotnika W. Jöde w l. 1720–50 srebrne antepedium (hołd składany Matce Boskiej po bitwie pod Beresteczkiem), umieszczone w ołtarzu głównym bazyliki p. wezw. Narodzenia NMP w Chełmie. Wizerunek S-y umieszczono na awersie medalu, wydanego w r. 1979 przez Oddział PTTK w Chełmie z okazji 70-lecia zorganizowanego krajoznawstwa chełmskiego.

 

Portret przed r. 1939 w Muz. Ziemi Chełmskiej w Chełmie, obecnie prawdopodobnie w Kijowie (informacja Marka Kokosińskiego); – Enc. Kośc.; Enc. Org.; Estreicher; Podr. Enc. Kośc.; Słown. Pol. Teologów Katol.; – Baran O., Cholms’kyj episkop Jakyv Suša – doslydnik minuvšini Cholms’koï zemly, w: Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku. Zbiór studiów, Red. A. Gil, L. 2005 s. 21–9; Czernicki K., Chełm przeszłość i pamiątki, Chełm 1936 s. 11 (fot. portretu), s. 25–6; Ćwikła L., Polityka władz państwowych wobec Kościoła prawosławnego i ludności prawosławnej w Królestwie Polskim, Wielkim Księstwie Litewskim oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1344–1795, L. 2006; Gil A., Chełmska diecezja unicka 1596–1810. Dzieje i organizacja, L. 2005; tenże, Phoenix redivivus Jakuba Suszy jako źródło do dziejów Chełma i ziemi chełmskiej, „Studia Arch.” T. 2: 2006 s. 189–97; Kossowski A., Blaski i cienie unii kościelnej w Polsce w XVII–XVIII w. w świetle źródeł archiwalnych…, w: Księga pamiątkowa ku czci [...] Mariana Fulmana, L. 1939 s. 16–17, 34–8, 41–3; Kozyrski R., Testament Jakuba Suszy, biskupa diecezji chełmskiej obrządku greckokatolickiego w latach 1652–1687, „Roczn. Chełmski” R. 5: 1999 s. 297–303; Mironowicz A., Prawosławie i unia za panowania Jana Kazimierza, Białystok 1996; Nazarko I., Jakyv Suša – episkop cholms’kyj (1610–1687), „Zapysky ČSVV” R. 7: 1971 s. 22–83; Ostatnie Stebelskiego prace, Oprac. W. Serdyński, w: Archiwum Komisji Historycznej, Kr. 1878 I 314–15; Pełesz J., Geschichte der Union der ruthenischen Kirche mit Rom von den ältesten Zeiten bis auf die Gegenwart, Wien 1880 II 226, 229, 263–5, 285; Ploščanskyj V. M., Prošloe Cholms’koj Rusi, po archivnym dokumentam XV–XVIII v. i in. istočnikam, Vil’na 1901 II 47–51, 54–84 (rycina); Skoczylas I., Sobory eparchii chełmskiej XVII wieku. Program religijny Slavia Unita w Rzeczypospolitej, L. 2002; Stefański J., Z dziejów kultu obrazu Matki Boskiej Chełmskiej, „Nasza Przeszłość” T. 66: 1986 s. 159–90; Stradomski J., Spory o „wiarę grecką” w dawnej Rzeczypospolitej, Kr. 2003; Wołoszyn J. W., Problematyka wyznaniowa w praktyce parlamentarnej Rzeczypospolitej w latach 1648–1696, W. 2003; Zięba J., Dzieje jednego obrazu. Opowieść o cudownej ikonie Matki Boskiej Chełmskiej, L. 2002 s. 13–45 (rycina); – Acta S.C. de Propaganda Fide Ecclesiam Catholicam Ucrainae et Bielarusjae spectantia, Romae 1953–4 I–II; Akty Vil. Archeogr. Kom., XXIII 180–1, 187–90, 234–5, 238–40, 242–7, 260–3, 268–71, 274, 282–7, 301–2, 321–3, 331–2, 339–40, 349, 358; Arch. Jugo-Zap. Rossii, II cz. 2 s. 288; Epistole Metropolitarum Kioviensium Catholicorum Raphaelis Korsak, Antonii Sielava, Gabrielis Kolenda (1637–1674), Ed. A. G. Velykyj, Romae 1956 II; Litterae episcoporum historiam Ucrainae illustrantes (1600–1900), Ed. tenże, Romae 1973–4 I–III; Litterae nuntiorum apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes (1550–1850), Ed. tenże, Romae 1962–77 VII–XIV; Monumenta Ucrainae Historica, collegit Metropolita Andreas Šeptyckyj (1671–1701), Romae 1967 IV; – AP w L.: Konsystorz greckokatol. w Chełmie, sygn. 84 k. 11v, sygn. 1224 k. 150–5, Ks. grodzkie krasnostawskie RMO, nr 1 k. 967; Arch. KUL: sygn. T.1. 310, S. Wachowski, Historia obrazu i kultu Matki Bożej Chełmskiej w XVII w., L. 1965 (mszp.), sygn. T. 1. 404, E. Lipiński, Jan Jakub Susza, biskup chełmski obrządku greckiego (1610–1687), L. 1967 (mszp.); B. KUL: rkp. 1382 k. 1–32 (A. Kossowski, Biskup chełmski i bełski unicki Jakub Susza i obraz cudowny Matki Boskiej w Chełmie, L. ok. 1960), rkp. 2308 (relacje unickie biskupów i nuncjuszy z XVII i XVIII w.), k. 4–11 (relacja S-y); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 8324 t. II k. 225.

Robert Kozyrski

 
 

Chmura tagów

 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.