Rychter Józef Franciszek (1820–1885), aktor, reżyser, dyrektor teatru. Ur. 9 IX w Kraśniku, był synem aptekarza Augustyna (1770–1847) i Anny z Lippoldów.

Nauki R. pobierał w Opolu (w Lubelskiem), w Lublinie, a następnie w Szczebrzeszynie. Ojciec chciał go wykształcić na aptekarza, a gdy R. został aktorem – wyklął go i wydziedziczył. R. debiutował w Lublinie 18 X 1838 rolą Zbójcy w dramacie E. Raupacha „Robert Diabeł” w zespole Tomasza Andrzeja Chełchowskiego. Z zespołem tym występował w Lublinie, Radomiu, Kaliszu i Łowiczu. Kreował role charakterystyczne, głównie ojców, prawie nigdy amantów, ze względu na niekorzystne warunki zewnętrzne (niski wzrost, wczesna i duża łysina). Gdy z końcem r. 1840 osiadł z zespołem Chełchowskiego w Krakowie, miał już opinię pierwszorzędnego aktora. Po raz pierwszy wystąpił tutaj 10 XII jako Stary Strelen w sztuce J. Toepfera „Fałszywy wielki ton”, następną dużą jego rolą był Don Sallustio w „Ruy Blasie” V. Hugo. W pierwszym roku pobytu w Krakowie R. uzupełnił swą teatralną edukację, ucząc się zwłaszcza od Teresy Palczewskiej, wiele też zapewne zawdzięczał występującemu w Krakowie w r. 1841 francuskiemu zespołowi Harela. Rychło został pierwszym artystą sceny krakowskiej, o szczupłej skali ról, granych jednakże po mistrzowsku. Kreacje R-a stawały się wzorcem dla innych aktorów. Sięgnął on do ról fredrowskich (Cześnik w „Zemście”, Łatka w „Dożywociu”, Jowialski, Geldhab). Wraz z zespołem krakowskim wyjeżdżał latem na występy do Kalisza i Kielc (1841) oraz do Poznania (1842). Po objęciu dyrekcji teatru krakowskiego jesienią 1843 przez Hilarego Meciszewskiego R. popadł w konflikty z nim i od 1 VII 1844 przeniósł się do teatru lwowskiego. Podpatrywał tutaj grę Jana Nepomucena Nowakowskiego, wzorując się na nim zwłaszcza w roli Cześnika w „Zemście” i w in. postaciach fredrowskich. Gdy jednakże nie dostawał odpowiednich ról, opuścił w lutym 1845 scenę lwowską, płacąc 125 reńskich kary za zerwanie umowy i przeniósł się na stałe do Warszawy (gościnnie występował tu już w sierpniu 1844). Pojawił się na scenie 12 III 1845 i odtąd przez 24 lata należał do zespołu dramatu Teatrów Rządowych. Jedną z pierwszych akcji R-a w Warszawie był projekt sprowadzenia do stolicy z Krakowa Jana Królikowskiego i Michała Chomińskiego, chciał także zorganizować z ich pomocą «komitet» mający zastąpić doradztwo literackie i reżyserię, który to pomysł jednakże nie został zrealizowany. R. wprowadził na scenę warszawską komedie Fredry (niektóre powtórnie), sam w nich występując (w r. 1845: „Dożywocie” – rola Łatki, „Zemsta” – Cześnik, „Odludki i poeta” – Astolf, „Pan Jowialski” – tytułowa, później „Cudzoziemczyzna” – Radost, „Śluby panieńskie” – Radost, „Przyjaciele” – Smakosz, „Pan Geldhab” – tytułowa, „Pan Benet” – tytułowa). Z tych role Jowialskiego, Radosta („Śluby panieńskie”), a zwłaszcza grana przez 30 lat na scenach całego kraju rola Cześnika budziły entuzjazm i przeszły do legendy. Równie sławne były jego kreacje molierowskie: tytułowa w „Jerzym Dandin”, Arnolfa w „Szkole żon”, a przede wszystkim Harpagona w „Skąpcu”. Znamienną cechą gry R-a było – przy niezwykłym darze obserwacji i dużej sile komicznej – nadawanie rolom komediowym mocnych akcentów dramatycznych. Posiadał wyjątkową wyrazistość twarzy i już na początku swej scenicznej kariery «pantomimą mówił do widzów wyraźniej, jak inni ustami» (H. Meciszewski). Miał dość rzadką umiejętność kształtowania charakterów pozytywnych, natomiast nie odnosił sukcesów w rolach tragicznych, być może ze względu na nazbyt oszczędny, jak na ówczesny smak, styl gry.

R. wykładał także w warszawskiej Szkole Dramatycznej (1852, 1858–60). Był pedagogiem bardzo sumiennym, świetnym zwłaszcza w komediach Fredry, ale zrażał szorstkością, niecierpliwością, a nawet dokuczliwością. Podobne zalety i wady okazywał jako reżyser; funkcję tę sprawował w teatrach warszawskich, pomijając wcześniejsze sporadyczne próby, trzykrotnie: w r. 1852, w okresie 1858–60 (ustąpił na własne żądanie) i od czerwca 1865 do maja 1866, kiedy to znów z niej zrezygnował, z powodu różnych intryg i przykrości. W r. 1855 leczył w Berlinie chorobę oczu. Z Warszawy wyjeżdżał na występy gościnne do Krakowa (26 IV – 10 V 1860, 25 II – 4 III 1864) i Lwowa (5–14 II, 25 V – 13 VI 1864). W końcu zaczął się w Warszawie czuć zdecydowanie źle; oprócz konfliktów z kolegami wpłynęły na to względy czysto zawodowe: przy rzadkości premier przestał się artystycznie rozwijać. Złożył prośbę o dymisję, ale prezes teatrów warszawskich S. Muchanow dwukrotnie ją odrzucał. Ostatecznie otrzymał w r. 1869 połowę emerytury i dwa następne sezony spędził na występach gościnnych: w Łodzi (1869, marzec 1870), Krakowie (1869–70, wrzesień–październik 1871), Kaliszu (luty 1870), Poznaniu (maj–lipiec 1870, marzec 1871) i Warszawie (lipiec 1871). W r. 1871 zwiedził Węgry, Siedmiogród i Czechy. Częste zmiany scen stały się odtąd regułą w jego życiu. Od października 1871 do kwietnia 1874 R. był ponownie aktorem i reżyserem w teatrze krakowskim, którego dyrektorem był wówczas Stanisław Koźmian. Między nimi oboma panowała harmonia, a R. wpłynął także na kształtowanie się stylu gry «szkoły krakowskiej»: «tendencje do głębokiego ujmowania ról, do odczytywania w tekście postaci wszelkich niuansów, niedopowiedzeń, do odnajdywania niedostrzegalnego na pozór bogactwa psychologicznego znalazły u R-a najwyższy wyraz» (S. Straus). Wyjeżdżał z krakowskim zespołem do Poznania i Krynicy (lato 1872) oraz sam występował gościnnie we Lwowie (21 V – 15 VI 1873).

W sezonie 1874/5 był R. aktorem teatru lwowskiego. Latem 1875 występował w Warszawie. W sezonie 1875/6 związał się z teatrem poznańskim, gdzie grał jednakże tylko do stycznia 1876, później występował przez dłuższy czas gościnnie w Lublinie (marzec–kwiecień 1876), Krakowie (maj–czerwiec 1876, maj 1877), Lwowie (grudzień 1876, luty, maj, czerwiec 1877) i Krynicy (sierpień 1877). Od jesieni 1877 do połowy czerwca 1881 był po raz trzeci aktorem i reżyserem teatru krakowskiego, a od 15 IX 1878 – także jego współdyrektorem i wspólnikiem Koźmiana. Z zespołem teatru krakowskiego grał wiosną 1881 w Tarnowie, sam zaś występował gościnnie w Poznaniu (1879) i w Warszawie (1880, 1881). W latach tych związał się R. z aktorką Franciszką Sławską-Serafińską; wpływ jej oddziaływał niekorzystnie na jego stosunki z teatralnym otoczeniem. Opuściwszy Kraków występował w zespole Józefa Teksla i Feliksa Wesołowskiego w Petersburgu (wrzesień – październik 1882), potem we Lwowie (styczeń 1883), Krakowie (maj 1883) i Kołobrzegu (sierpień 1883). W sezonie 1883/4 był powtórnie aktorem, reżyserem, a także współdyrektorem teatru poznańskiego, ratując – z motywów patriotycznych – zagrożone istnienie tej placówki. Wpłynął na podniesienie poziomu repertuaru tej sceny poprzez wprowadzanie wartościowych sztuk polskich. Dn. 20 XI 1883 obchodzono tutaj jubileusz 45-lecia pracy aktorskiej R-a. W r. 1884 (październik–grudzień) występował w Łodzi i w Warszawie. W t. r. próbował osiąść na stałe w Warszawie, ale oferowane mu warunki nie zaspokajały ani jego materialnych potrzeb, ani ambicji. Zimą 1884/5 długo chorował. Dużym ciosem stało się porzucenie go przez Franciszkę Sławską-Serafińską. W r. 1885 grał jeszcze w Łodzi, w kwietniu t. r. podał do prasy wiadomość, że «urządza w Warszawie szkołę deklamacji i dramatu», czego jednakże nie zrealizował. Na użytek teatru R. przełożył kilka sztuk, głównie z francuskiego (m. in. komedię E. Scribe’a „Tymoteusz i Jafet”). Zmarł w Warszawie w zupełnym osamotnieniu 25 VI 1885. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.

R. był żonaty (ślub 27 XII 1841 w Krakowie) z aktorką Agnieszką Antoniną Markowską; z tego związku urodził się syn Józef (zob.). Bratankiem R-a był aktor Karol (1845–1901).

Estreicher w. XIX, Wyd. 2, V 151; Tyszkiewicz T., „Sobótka” (1869–71), „Tygodnik Wielkopolski” (1870–4), P. 1961 (bibliogr.); Słown. Teatru Pol. (fot., bibliogr. i ikonogr., też życiorys Karola Rychtera i Agnieszki Markowskiej); Wpol. Słown. Biogr. (bibliogr., M. Wosiek); Uruski, XV 334; – Biernatowie A. i B., Cmentarz Powązkowski w Warszawie, W. 1980 I poz. nr 1339; Ciechowicz J., Sam na scenie, Wr. 1984 (fot.); Dzieje teatru polskiego: Teatr polski od 1863 r. do schyłku XIX w., W. 1982; Jabłoński Z., Teatr Hilarego Meciszewskiego, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 28: 1983; Kruk S., Życie teatralne w Lublinie, L. 1982; Straus S., Józef Rychter, W. 1959 (fot.); Szenic S., Cmentarz Powązkowski 1851–90, W. 1982; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Wr. 1978; – Korespondencja teatralna Michała Bałuckiego, W. 1981; Meciszewski H., Uwagi o teatrze krakowskim, Kr. 1843 passim; – B. Jag.: rkp. 6699, 6700, 9141 (listy R-a); B. PAN w Kr.: rkp. 718 k. 722–723 (listy R-a, autobiografia); – Mater. Red. PSB (Informacje Jana Romana Rychtera ze Szczecina).

Red.