Paszkowski Józef (1787–1858), pułkownik WP, profesor Szkoły Aplikacyjnej, pisarz wojskowy. Ur. 19 III we wsi Stoki w pow. wołkowskim, był synem Wincentego (zm. 1795), oficjalisty dworskiego, potem pisarza skarbowego, i Teodory z Miltanów, właścicielki Wysocczyzny w Stokach. Pierwsze nauki pobierał u bazylianów w Borunach, następnie uczył się u dominikanów w Grodnie. Do gimnazjum uczęszczał w Świsłoczy, gdzie po śmierci ojca musiał utrzymywać się z udzielania korepetycji. W r. 1810 przybył do Warszawy i zaciągnął się 4 X do artylerii jako kanonier. W r. n. został przyjęty do szkoły Aplikacyjnej Artylerii i Inżynierii. Awansował jednocześnie (20 IV) na podporucznika. Po trzech miesiącach nauki otrzymał 21 XI awans na porucznika II kl. z przeznaczeniem do artylerii pieszej. W stopniu porucznika I kl. odbył w r. 1812 kampanię rosyjską. Brał udział w bitwach pod Borysowem i Studzianną, za co otrzymał Złoty Krzyż Virtuti Militari. W r. n. walczył pod Lipskiem. Po klęsce Napoleona powrócił do kraju i zaciągnął się do wojska Król. Pol. Przez 5 lat pełnił służbę w 2 brygadzie 4 kompanii lekkiej artylerii pieszej. Dn. 15 IV 1820 został wykładowcą artylerii w korpusie kadetów w Kaliszu. W wolnych chwilach od zajęć regulaminowych uczył młodzież literatury i deklamacji.
W r. 1822 P. został przeniesiony na wykładowcę do Szkoły Aplikacyjnej Artylerii i Inżynierii w Warszawie. W dn. 12 IX 1823 awansował do stopnia kapitana. W Szkole Aplikacyjnej zaprzyjaźnił się z płkiem Wojciechem Chrzanowskim, późniejszym generałem. Obowiązki wykładowcy pełnił tu do r. 1830. W tym czasie wykładał także w Zimowej Szkole Artylerii dla podoficerów i saperów. W pierwszych dniach po wybuchu powstania listopadowego P. wraz z Józefem Gołuchowskim podjęli wykłady z zakresu sztuki wojennej dla studentów Uniw. Warsz. W końcu grudnia 1830 P. otrzymał awans na majora i polecenie założenia w Rudzie koło Marymontu młyna prochowego; uruchomienie prochowni nastąpiło w początkach kwietnia 1831. Pełnił w tym czasie funkcję inspektora materiałów artyleryjskich. Z jego wypowiedzi, przytoczonych przez pamiętnikarzy, wynika, że krytycznie odnosił się do wyczekującej postawy Józefa Chłopickiego i Rządu Tymczasowego. Nie miał zaufania do Jana Z. Skrzyneckiego, natomiast w gen. Ignacym Prądzyńskim widział kandydata na naczelnego wodza powstania. W sierpniu 1831 został powołany na członka Tow. Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Był oficerem o dużej wiedzy teoretycznej i doświadczeniu wojennym. Dał tego dowody broniąc 6 i 7 IX 1831 szańców marymonckich. Skutecznie odpierał ataki kawalerii rosyjskiej, dowodząc zaledwie 10 działami. Opuścił Warszawę w stopniu pułkownika i został dowódcą artylerii wałowej w Modlinie. Kapitulował 9 X, po otrzymaniu uprzednio wiadomości o przekroczeniu przez wojsko Macieja Rybińskiego granicy pruskiej.
Po upadku powstania P. podał się do dymisji i wrócił do Warszawy. W r. 1833 po długich staraniach otrzymał zezwolenie na prowadzenie pensji męskiej dla kilku chłopców. Mieściła się ona przy ul. Świętokrzyskiej i przez 13 lat ją prowadził. Wykładali tu znakomici profesorowie zamkniętego Uniwersytetu. Sam założyciel utrzymywał przyjacielskie stosunki m. in. z Kazimierzem Brodzińskim, Łukaszem Gołębiowskim, Ludwikiem Osińskim, Feliksem Bentkowskim. Do programu nauczania i wychowania w szkole P-ego należały coroczne wycieczki po kraju, które on sam prowadził. Pokazywał młodzieży kopalnie i zakłady metalurgiczne w Olkuskiem oraz fabryki włókiennicze w Łodzi, Zgierzu, Zduńskiej Woli i Pabianicach. W l. 1837–42 pełnił funkcję inspektora dodatkowych kursów pedagogicznych w Warszawie. Po przejściu w r. 1842 na emeryturę jeszcze przez kilka lat zajmował się prywatnie pracą pedagogiczną. Zawsze miał u siebie po dwóch, trzech uczniów. W procesie wychowywania starał się wpajać w młodzież, prócz zamiłowania do nauki, rzetelne traktowanie obowiązków. W r. 1853 na prośbę gen. Wincentego Krasińskiego, podjął się roli wychowawcy jego wnuków – synów Zygmunta. Zamieszkał wtedy w oficynie pałacu Krasińskich przy ul. Krakowskie Przedmieście 410, gdzie jego żona Kornelia, malarka, prowadziła salon artystyczno-literacki. Przyjęcia odbywały się w piątki, na które przychodziło wiele znakomitych przedstawicieli nauki i sztuki, a także obywateli z Wołynia i Litwy. Paszkowscy bywali także częstymi gośćmi w salonie Katarzyny Lewockiej.
P. napisał kilkanaście większych i mniejszych rozpraw. Niektóre opublikowane zostały za jego życia, inne dopiero po śmierci. Z dziedziny wojskowości ogłosił Naukę praktyczną kanoniera… (W. 1830, prawdopodobnie pisaną jeszcze w Kaliszu). Z rozpraw historycznych wymienić należy: Wojna w Polsce w roku 1831, przez oficera polskiego opisana w roku 1832 (wyd. po raz pierwszy bezimiennie Lw. 1861, i po raz drugi w r. 1867), Jenerał Maurycy Hauke (napisana w r. 1856, druk. „Czas” 1887, przedruk, pt. Wspomnienie o jenerale Hauke, „Przegl. Narod.” 1913), Wspomnienie o jenerale Sowińskim (tamże), Wspomnienie o jenerale Blumerze (tamże). P. był także autorem licznych opowiadań i gawęd, np. Pan Marcin Ruszczewski. Gawęda starego szlachcica („Magazyn Mód” 1844 nr 27), Gawędka na bruku warszawskim („Snopek Nadwiślański” 1844), Komorsk. Opowiadanie mojego ojca („Album Warsz.” 1845), Rosół kanonierski („Album Liter.” 1848), Z notatek wojskowego z 1811 r. („Athenaeum” 1850), Rozmówka na bruku warszawskim („Dzwon Liter.” 1853), Przypomnienie Świąt Wielkanocnych w okolicy Stoki z r. 179… Opowiadanie starego gaduły („Rozrywki dla Młodocianego Wieku” 1856), Kardynalskie buty („Wieniec” 1857–8), Bajdy żołnierskie („Tyg. Illustr. 1860). Pisał także do warszawskiego „Pielgrzyma” i „Encyklopedii Powszechnej Glücksberga” (1836). W r. 1858 P. odwiedził w Kaliskiem byłego ucznia Józefa Jabłkowskiego, w domu jego we wsi Cielce zachorował i zmarł 4 X t. r., pochowany został na cmentarzu w pobliskim miasteczku Warcie. Nagrobek P-ego znajduje się w kościele Kapucynów w Warszawie.
P. był ożeniony (luty 1826) z Kornelią Krajewską, siostrzenicą gen. Stanisława Klickiego (zob.).
Portret ryt. H. Röber wg rysunku W. Gersona, „Tyg. Ilustr.” 1860 nr 25; – Nowy Korbut, IX; Bibliogr. historii Pol. XIX w., I; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Enc. Org.; Enc. Wojsk., VI; Russ. biogr. slovar’, XIII; – Gembarzewski, Wojsko Pol., 1815–30, s. 148, 156, XVI; Gomulicki J. W., J. Paszkowski, w: Iskry z popiołów. Zapomniane opowiadania polskie XIX wieku, S. II, W. 1960; [Jenike L.], J. Paszkowski, „Tyg. Illustr.” T. 1: 1860 nr 25; Kozłowski E., Wszołek M., Dzieje oręża polskiego 1794–1938, W. 1973; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk, ks. IV 29, 39; Księga pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania roku 1830.., Lw. 1881 s. 31, 126; Łoś R., Artyleria Królestwa Polskiego 1815–1831, W. 1969; Michałowska H., Salony artystyczno-literackie w Warszawie 1832–1860, W. 1974; Tokarz W., Spisek Wysockiego i noc listopadowa, W. 1925; tenże, Wojna polsko-rosyjska 1830–1831, W. 1930; Warszawski S., Przemysł wojenny podczas powstania listopadowego, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 3: 1930; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski, III s. III–IV; tenże, Do redakcji Tygodnika IIlustrowanego, „Tyg. Illustr.” T. 1: 1860 nr 34; – Bartkowski J., Wspomnienia z powstania 1831 i pierwszych lat emigracji, Kr. 1966; Jaszowski J., Pamiętnik dowódcy rakietników konnych, W. 1968; Wilkońska P., Moje wspomnienia o życiu towarzyskim w Warszawie, W. 1959 (podob. wg „Tyg. Illustr.” 1860); Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830–31 r., Wyd. B. Pawłowski, W. 1930–5 I–IV; Żmichowska N., Listy, W. 1960 II; – „Roczn. Wojsk. Król. Pol.” 1817–30; Nekrologi z r. 1858: „Czas” nr 255; „Kron. Wiad.” nr 336 s. 5–6, „Kur. Warsz.” nr 274, 282, 306; „Przegl. Pozn.” T. 26 s. 377; – B. PAN w Kr.: rkp. 718 (korespondencja P-ego).
Jan Ziółek