Pieniążek Prokop z Krużlowej h. Odrowąż (zm. 1589), rycerz jerozolimski, rotmistrz husarski, starosta wendeński. Był wnukiem referendarza królewskiego Jana (zob.), czwartym z sześciu synów starosty nowotarskiego Prokopa i Anny z Pukarzowa, bratem Krzysztofa (zob.). W r. 1568 zapisał się na Uniw. Krak., od 10 XI 1570 był studentem uniwersytetu w Ingolsztacie. Stamtąd pociągnął dalej na Zachód i brał udział w walkach z Turkami w Afryce (Tunis, Algier), zapewne początkowo we flocie hiszpańskiej, dowodzonej przez Juana d’Austria (1573), a później przyłączył się do sił księcia sabaudzkiego Emanuela Filiberta. Za wykazane w tych walkach męstwo, zalecany m.in. przez Juana d’Austria i kardynała Stanisława Hozjusza, został przyjęty przez Emanuela Filiberta 23 IX 1575 w Turynie w poczet nowo założonego (1572) zakonu rycerzy jerozolimskich św. Maurycego i Łazarza. Otrzymał prawo korzystania z przywilejów członków zakonu, noszenia rycerskiego miecza, złotych ostróg, czerwonej opończy oraz krzyża podwójnego św. Maurycego i Łazarza (w literaturze mylnie określano P-ka jako kawalera maltańskiego). Bezpośrednio po tej nominacji pospieszył P. do kraju, 3 XII przybył na zebrany pod Warszawą zjazd elekcyjny, gdzie wystąpił z relacją o potędze tureckiej i grożącym z jej strony Rzpltej niebezpieczeństwie. Doradzał, aby wybrać na króla w. ks. moskiewskiego, ponieważ dysponuje on siłami zdolnymi przeciwstawić się Turcji. W r. 1577, po rozpoczęciu wojny z Gdańskiem, zgłosił się w marcu do obozu królewskiego z pocztem ochotniczym (6–10 koni), który pod Tczewem został włączony do 11. chorągwi wojsk nadwornych dowodzonych przez Jana Zborowskiego. Dn. 17 IV brał P. udział w bitwie nad Jeziorem Lubieszowskim, odznaczył się w dalszych działaniach pod Gdańskiem i pod Latarnią. Dn. 5 IX w obozie pod Latarnią nadał mu król Stefan Batory kaduk po kupcach braniewskich. W związku z tym 8 XI prosił P. z Malborka Marcina Kromera, jako koadiutora biskupstwa warmińskiego, aby polecił swojemu staroście braniewskiemu wydać pieniądze, którymi P. pragnął opłacić żołnierzy, by móc powrócić do domu.
W maju 1579 zaciągnął P. żołnierzy na wojnę z Moskwą; wraz z zebranym oddziałem dokonał w końcu tego miesiąca najazdu na Proszowice, gdzie w okresie 6-dniowego pobytu dopuszczono się rabunków i pobito mieszczan. W początkach czerwca oddział P-ka zrabował żywność z folwarku Kowary w ziemi krakowskiej. Dn. 22 VI t.r. stawił się P. na popisie w Brześciu Litewskim z rotą husarską liczącą 142 konie; z rotą tą, powiększoną do 150 koni, brał udział w kampanii połockiej. Na leża zimowe w r. 1579/80 rota jego odeszła w pułku Krzysztofa Niszczyckiego w okolice Szkłowa. Prawdopodobnie P. zdał ją na ten okres bratu Krzysztofowi, który 29 VII 1580 pobierał żołd dla żołnierzy. Dn. 1 IV 1580 rota P-ka była na popisie w Bobrujsku, 28 VII w czasie koncentracji pod Witebskiem pozostawała w pułku Marcina Kazanowskiego. Kampanię wielkołucką odbył P. w pułku wojewody bracławskiego Janusza Zbaraskiego. Na sejmie 1581 r. przyznał mu król 6 III pensję w wysokości 400 złp. rocznie. Od czerwca do września 1581 pobierał P. żołd na rotę w sile 300 koni. Po popisie pod Worońcem (12 VIII) został P. przydzielony do pułku kasztelana radomskiego Stanisława Tarnowskiego. W marszu na Psków pułk ów otwierał siły główne i do zadań jego należało wypieranie wojsk przeciwnika z rejonu marszu. Stąd brał P. udział w oblężeniu i zdobyciu Ostrowa (20 VIII). Pod Pskowem rota P-ka odegrała poważną rolę zarówno w odpieraniu wycieczek wojsk moskiewskich, jak i w czasie szturmów. Podczas największego z nich, 8 IX, był P. jednym z rotmistrzów, którzy jako ochotnicy wraz ze swymi podkomendnymi uczestniczyli w forsowaniu murów zamkowych. Został wówczas raniony w nogę. Nie tylko jednak dzielnością wsławił się P. pod Pskowem. W grudniu 1581, wbrew zakazowi hetmana Jana Zamoyskiego, polecił swoim ludziom rozebrać opuszczone przez wojsko litewskie i dwór zabudowania, aby przywłaszczyć sobie drewno. Rozgniewany hetman, nie chcąc słuchać wyjaśnień, P-ka «za kołnierz u żupana chwyciwszy porwał i przez kilka staj, chcąc go na koło dać spieszno wlókł». Wywołało to poruszenie wśród rotmistrzów, lecz żaden się za P-kiem nie ujął. Rozżalony, dotknięty na honorze, P. bliski był zdania roty porucznikowi i opuszczenia obozu. Konflikt został jednak w końcu załagodzony, m.in. dzięki wstawiennictwu Stanisława Tarnowskiego.
Dn. 26 III 1582 wydano P-kowi w Rydze list przypowiedni na 100-konną rotę. W początkach maja t.r. P., wraz ze swą rotą, został włączony do sił, które w czerwcu przeszły na Podole w celu obrony tego rejonu przed Tatarami. Dn. 19 XII t.r. był świadkiem składania przez Zamoyskiego przysięgi przy obejmowaniu urzędu starosty generalnego krakowskiego. Tytułował się już wówczas starostą wendeńskim, a więc zapewne nadał mu król Wenden jeszcze w Inflantach, aczkolwiek formalny akt nadania starostwa wendeńskiego i prefektury Rumborg (zamek i dobra) nosi datę 15 I 1583. W l. 1583–6 przebywał P. na przemian w Inflantach (jego zaciąg uczestniczył w walkach Stanisława Pękosławskiego pod Piltyniem w lecie 1583) i w Koronie. Dn. 28 II 1585, w ostatnim dniu sejmu warszawskiego, otrzymał od króla na wieczność dwie włości w Inflantach: Ulder (Older) w pow. ryskim i Wawenhul w pow. helmeckim. W czasie bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego zabiegała o względy P-ka partia austriacka; w lipcu 1587 kontaktował się z nim wysłannik arcyksięcia Ernesta. Na polu elekcyjnym należał P. do związanego z Zamoyskim koła antykonwokacyjnego; 15 VIII oddał głos na «Piasta i mianował p. kanclerza, a gdzieby nie chciał przyjąć, tedy królewicza J.M. szwedzkiego». Dn. 19 VIII podpisał elekcję Zygmunta Wazy i tegoż dnia został przydzielony do czuwania nad bezpieczeństwem arcbpa Stanisława Karnkowskiego. Następnie ze swoją rotą należał do grupy wojsk prowadzących elekta na koronację do Krakowa. W styczniu 1588 pociągnął za Zamoyskim przeciw arcyksięciu Maksymilianowi. Pod Byczyną (24 I) stał w trzeciej linii lewego skrzydła (w odwodzie); włączony do bitwy w jej ostatniej fazie, uczestniczył wraz z wojskiem 2 linii lewego skrzydła w uderzeniu na ciężką jazdę węgierską H. Prepostvarego, zmuszając Węgrów do odwrotu. Po powrocie do Krakowa otrzymał 20 II od nowego króla potwierdzenie dożywotniego nadania na Wenden i Rumborgu oraz wieczystego nadania wspomnianych już dwóch włości w Inflantach. Dn. 3 V, w czasie pogrzebu Stefana Batorego, dowodził strażą u wrót kościoła Św. Michała na zamku. W r. 1589 posłował z woj. krakowskiego na sejm warszawski.
P. nie odziedziczył wiele po ojcu, ani też nie zgromadził dóbr ziemskich w ziemi krakowskiej. Był współdziedzicem Skrzydlnej w pow. szczyrzyckim, wraz z braćmi tenutariuszem wsi Zamoście (1575) w pow. sądeckim oraz królewskiej Kasinki wchodzącej w skład dzierżawy mszańskiej; miał nadto w pow. sądeckim Kuczków z folwarkiem, Wolę Kuczkowską i Dalejowice, które w r. 1579 sprzedał Sebastianowi Sulińskiemu, oraz części we wsiach Irządze i Zawada w pow. lelowskim. Wspólnie z braćmi był właścicielem dworu w Krakowie koło cmentarza przy kościele Św. Trójcy. W l. 1579–80 był administatorem dóbr klarysek starosądeckich; na mocy brewe apostolskiego z 7 V 1580 został nagrodzony za swe starania folwarkiem w klasztornym Łącku. W r. 1586 P. ożenił się z córką tenutariusza krzepickiego Jana z Wrzosowic Anną, ostatnią z rodu, która wniosła mu m.in. wieś Wrzosowice (Wrząsowice) i część wsi Konary w pow. szczyrzyckim. Obliczony na 10000 posag żony oprawił na włościach w Inflantach. Zmarł 4 VII 1589 w Sandomierzu, pochowany został 6 VII t.r. w kościele Św. Trójcy w Krakowie. Epitafium umieszczono w kościele Św. Michała w Wilnie.
Z małżeństwa z Anną z Wrzosowic P. pozostawił syna Jerzego i córkę Annę, żonę Stanisława Gładysza.
Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, II; Niesiecki; Paprocki; Żychliński, XVI (mylne informacje); – Kotarski H., Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1971–2 XVII cz. 1 s. 89, 114, cz. 2 s. 141, 151, XVIII cz. 1 s. 24, 64, 67, 76, 79; Pertek J., Polacy na szlakach morskich świata, Gd. 1957 (informacje nieścisłe); Plewczyński M., Bitwa pod Byczyną, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1971 XVII cz. 1 s. 154, 156, 162 (mylnie jako Jan); Sygański J., Arendy klasztoru starosądeckiego, Lw. 1904; – Acta Hist., XI; Akta sejmikowe woj. krak., I; Album stud. Univ. Crac. III 68; Arch. Zamoyskiego, II–IV; Heidensztejn R., Dzieje Polski, Pet. 1857 II 280; Kronika mieszczanina krakowskiego, Wyd. H. Barycz, Kr. 1930, Bibl. Krak. 70; Mater. do dziej. piśmiennictwa pol., I; Mon. Pol. Vat., IV–V; Pieniążek K., Etyka albo zwierciadło żywota…, Bibl. Starożytna Pisarzy Polskich pod red. W. Wójcickiego, W. 1843 I 176; Piotrowski J., Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków, Kr. 1894; Polacy na studiach w Ingolsztacie, Wyd. P. Czaplewski, P. 1914; Script. Rer. Pol. XI (Diariusz sejmu 1587), XXII (Orzelski); Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Vol. leg., II 1088, 1240; Źródła Dziej., III, IV, IX, XI; – AGAD: ASK–II–28 k. 18–21 v., ASK–II–31 k. 150–65, ASK 85–63 k. 9–11, 145–8, 205–8, ASK 85–64 k. 38, 63, ASK 85–66 k. 33–43, Metryka Kor., t. 115 k. 322, t. 123 k. 792, t. 129 k. 277, t. 131 k. 140, 153, t. 133 k. 201, t. 134 k. 17v.; Arch. Państw. w Kr.: Castr. Crac., t. 137 s. 197, t. 141 s. 610, Rel. Castr. Crac., t. 6 s. 708, 901–902, 917, t. 13 s. 1546, t. 14 s. 381, t. 15 s. 806, Terr. Crac., t. 68 s. 1208, t. 72 s. 7–8, 235, 353; B. Czart.: rkp. 1631 s. 99–101; – Informacja Ireny Kaniewskiej o poselstwie w r. 1589.
Halina Kowalska