Osiński Samuel h. Radwan (zm. 1649), oboźny litewski, pułkownik gwardii królewskiej. Był synem Pawła, dworzanina JKM i skarbnika oszmiańskiego, gorliwego wyznawcy kalwinizmu (m. in. patrona zboru w Cejkiniach), który był również wyznaniem O-ego. Posłował z woj. wileńskiego na elekcję Władysława IV, którą podpisał jako «pachołek JKMci». W maju 1633 otrzymał dobra Porosie i Nowiny (w ekonomii olickiej). W tym też czasie rozpoczął zapewne służbę w gwardii królewskiej i wziął udział w wojnie smoleńskiej. Jako kapitan gwardii otrzymał w listopadzie 1635 podczaszostwo oszmiańskie. Na pocz. 1636 r., po śmierci Jana Paszkiewicza, dworzanina skarbowego W. Ks. Lit., starał się O. o wakans po nim, ale ubiegł go Maciej Lettow Vorbek. Już w tym czasie O. był majorem regimentu pieszego JKM. W lutym 1637 otrzymał, wraz z żoną, zgodę na przekazanie wsi Porosie chorążemu nurskiemu Janowi Wypyskiemu. W lutym 1639 dostał od Hieronima Wołłowicza, star. żmudzkiego, dwie wsie w ciwuństwie korklańskim. W tym czasie toczył spory sądowe z Uścinowiczami o dobra Czołchowo, z Lewoniczami o Czarczychy i z Faszczami o Hołowinty i Norowice (wszystkie w okolicy Homla). Prawdopodobnie w r. 1640 został oberszterem regimentu pieszego gwardii królewskiej. Na przełomie 1640/1 r. stanął, obok największych magnatów Litwy, do współzawodnictwa o ekonomię brzeską wakującą po śmierci podkanclerzego lit. Stefana Paca i niespodziewanie otrzymał ją w lutym 1641 w zamian za utrzymanie 500 piechoty gwardii i 5 000 zł rocznego dochodu dla króla. Na pocz. 1642 r. starał się o przekazanie mu przez Mikołaja Kiszkę, podskarbiego i pisarza W. Ks. Lit., zboru w Łomazach. W marcu t. r. występował jako ciwun berżniański. W r. 1643 towarzyszył królowi w jego podróży na Litwę. W czasie pobytu Władysława IV w Wilnie doszło tu do rozruchów wśród mieszczan, podburzonych podobno przez jezuitów przeciw dysydentom. Rozruchy te O. stłumił siłą. T. r. otrzymał zgodę na przekazanie podczaszostwa oszmiańskiego Stefanowi Karolowi Bielikowiczowi. Jednocześnie przekazał ciwuństwo berżniańskie Dönhoffowi. Prawdopodobnie w zamian za to otrzymać miał star. zdzitowskie od Gedeona Tryzny, podczaszego lit., ale ten przekazał je Pawłowi Janowi Sapieże, oboźnemu lit. W końcu 1644 r. O. przysłał do Warszawy schwytanego przez siebie popa, który w Moskwie podniósł sprawę pretendującego do tronu carskiego domniemanego samozwańca Jana Faustyna Łuby. W marcu 1645 zwycięsko zakończył długi spór z kaszt. brzeskim Kazimierzem Tyszkiewiczem w sprawie granic ekonomii brzeskiej.
Dn. 20 IV t. r. otrzymał O. urząd oboźnego lit. po Pawle Janie Sapieże. W czerwcu t. r. wysłany był przez króla do księcia Jana Druckiego-Sokolińskiego, marszałka orszańskiego, w sprawie przekazania Moskwie Trubecka. Następnie zaś, w sierpniu t. r., wyznaczony został, wraz z woj. mścisławskim Mikołajem Abramowiczem, do przekazania tego miasta komisarzom moskiewskim. Pozwani przez Sokolińskiego przed Trybunał komisarze skazani zostali na wypłacenie 600 000 zł i na śmierć, lecz król nie dopuścił do wykonania wyroku. W poł. 1645 r. otrzymał O. dzierżawę przeroślską. Gdy wiosną 1646 r. Władysław IV rozpoczął przygotowania do wojny tureckiej, O. przeprowadzał z jego ramienia zaciągi; prawdopodobnie jego regiment nie osiągnął jednak planowanej liczby 2 400 piechoty (całość rzeczywistych zaciągów króla wyniosła 5 000–6 000 ludzi). W wyniku narastającej przeciw wojnie opozycji O., wraz z dwoma innymi oberszterami, przedłożył królowi prośbę o zwolnienie ze służby, lecz król ją odrzucił. Po zmniejszeniu liczebności gwardii O. pozostał na dawnym stanowisku obersztera regimentu pieszego.
Po śmierci Władysława IV, wobec wojny z Kozakami, senatorzy zaciągnęli w maju 1648 gwardię O-ego na służbę Rzpltej. W początku czerwca t. r. kanclerz Jerzy Ossoliński wyprawił O-ego w kierunku Łucka z całą dawną gwardią na pomoc hetmanom. Na wieść o klęsce pod Korsuniem (26 V) postanowiono przerzucić tę grupę pod Gliniany, gdzie miała się połączyć z ks. Dominikiem Zasławskim-Ostrogskim. O. przybył pod Gliniany ok. 12 VII, ale wobec zmiany rozkazu poszedł pod Stary Konstantynów (25 VII), złączywszy się po drodze z oddziałami nadwornymi Ostrogskiego pod dowództwem pułkowników Suchodolskiego i Krzysztofa Koryckiego. Wojska te obrały O-ego na swego dowódcę («starszego»); jego zastępcą miał być Korycki. Początkowo, powołując się na rozkazy regimentarza, sprzeciwił się połączeniu z wojskiem ks. Jeremiego Wiśniowieckiego i dopiero pod wpływem zagrożenia Konstantynowa przez wojsko kozackie płka Krzywonosa połączył się z Wiśniowieckim 26 VII. Wyróżnił się w bitwie pod Konstantynowem (26–28 VII); m. in. 26 VII na czele 200 muszkieterów i paru działek powstrzymał ogniem Kozaków od przeprawy przez Słucz, 28 – dowodził centrum szyku polskiego. Brak danych o dalszych losach O-ego. Zapewne wkrótce odłączył się od Wiśniowieckiego i dowodził jakąś grupą osłonową wysuniętą daleko na wschód przed siły główne regimentarzy. Dołączył do nich dopiero 9 IX, w czasie ich marszu pod Czołhański Kamień. W bitwie pod Piławcami (21 IX) brał udział w walkach o groble w nocy z 22 na 23 IX; po ucieczce większej części wojsk pozostał w obozie na czele większego zgrupowania piechoty (jakoby 8000). Wycofał się dopiero na rozkaz Ostrogskiego jako ostatni. W czasie odwrotu doszło jednak prawdopodobnie do paniki i wśród jego sił i pod Lwów dotarł z niewielkim oddziałem. Ze Lwowa O. wyprawiony został 2 X przez Wiśniowieckiego na sejm elekcyjny do Warszawy w celu uzyskania posiłków (głównie piechoty). Piławce okryły go sławą. Na sejmie uczynił relację z przebiegu działań. Zewsząd go chwalono i zalecano «jako wielkiego kawalera». Na posiedzeniu 9 X prymas Maciej Łubieński zaproponował oddać oddziały piechoty i dragonii stawiane przez magnatów do dyspozycji Rzpltej pod dowództwo O-ego i skierować pod Lwów. Wniosek ten poparlo wielu senatorów. Już jednak 19 X, wobec groźby zaatakowania Warszawy przez Kozaków, postanowiono z części oddziałów nadwornych stworzyć grupę osłaniającą zgromadzenie elekcyjne pod Warszawą i oddać je pod dowództwo O-ego i Jerzego Rzeczyckiego. O. podpisał elekcję Jana Kazimierza jako poseł z woj. wileńskiego. Dn. 23 XI ukończył werbunek nowych oddziałów piechoty, ale prawdopodobnie nie wziął udziału w walkach. Zmarł na początku 1649 r. jako starosta ożski i dzierżawca leśnictwa persztuńskiego.
O. był żonaty; o jego żonie wiemy tylko, że wyszła po jego śmierci powtórnie za mąż za Aleksandra Buchowieckiego, podkomorzego grodzieńskiego. Nie wiadomo też, czy zostawił potomstwo. Możliwe, że jego synem lub bratem był Mikołaj Osiński, przebywający na dworze królewskim w r. 1649.
O. występuje epizodycznie w „Ogniem i mieczem” Henryka Sienkiewicza.
Enc. Wojsk., VI; Kojałowicz, Nomenclator; Niesiecki, VII 144; Uruski, XIII 37; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Kraushar A., Dzieje Krzysztofa z Arciszewa Arciszewskiego, Pet. 1893 II 212–13, 224; Krawiec L., Rzekome zaburzenia studenckie w Wilnie w roku 1644; w: Księga Pamiątkowa Koła Historyków Słuchaczy Uniwersytetu Stefana Batorego, Wil. 1933 s. 79–80; Kubala L., Jerzy Ossoliński, W. 1924; Szajnocha K., Dwa lata dziejów naszych, Lw. 1869 II 327, 391; Tomkiewicz W., Jeremi Wiśniowiecki (1612–1651), W. 1933; – Akty Vil. Archeogr. Kom., V 374; Arch. Jugo-Zap. Rossii; Dokumenty ob osvoboditelnoj vojne ukrainskogo naroda 1648–1654, Kiev 1965; Kochowski W., Annalium Poloniae Climacter I…, Cracoviae 1683 s. 50, 62; Lettow-Vorbek M., Skarbnica pamięci, Wr. 1968; Michałowski J., Księga pamiętnicza…, Kr. 1864 (poza indeksem s. 146–8, 168, 188, 196); Pamiętniki do panowania Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza, Wyd. K. W. Wójcicki, W. 1846 II 9, 17, 86; Pamjatniki izdannye Kommissieju dlja razbora drevnich aktov, I; Rachunki podskarbstwa litewskiego 1648–1652, Wyd. E. Tyszkiewicz, Wil. 1855 s. 10, 24, 48; Radziwiłł, Memoriale; Vol. leg., III 358, IV 100; Wimmer J., Materiały do zagadnienia organizacji i liczebności armii koronnej w latach 1648–1655, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1959 V 480; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, rkp. 44 s. 23, 93, Arch. Radziwiłłów Dz. V nr 10988, 10990 (listy oryginalne O-ego), BOZ 1217 s. 116 v., Metryka Lit. Ks. Zap. 106/199 k. 583, Ks. Zap. 11/203 k. 437, Ks. Zap. 113/208 k. 8, 168, 616, Ks. Zap. 114/211 k. 562, 642, 718, Ks. Zap. 119/WW k. 420, Ks. 121/216 k. I, Ks. Sąd. 105/209 k. 4, 7, 15; B. Czart.: rkp. 2576; B. Gdań. PAN: Uph. 20 s. 241.
Andrzej Rachuba