Szafarkiewicz Brunon Józef (1821–1892), nauczyciel, przyrodnik, działacz społeczny i gospodarczy.
Ur. 9 IX w Gocanowie pod Kruszwicą (pow. inowrocławski) w rodzinie ziemiańskiej, był wnukiem Sylwestra Szczutowskiego (ok. 1759–1842), właściciela dóbr Stary Radziejów (pow. nieszawski), który po r. 1794 przybrał nazwisko Szafarkiewicz, najstarszym synem Wawrzyna (1791–1863) i Zofii Nepomuceny z Mieczkowskich (1800–1863). Miał rodzeństwo: Franciszkę Nikodemę (ur. 1822), Juliana Rudolfa (1824–1901), sędziego powiatowego w Poznaniu, uczestnika powstania styczniowego, następnie adwokata w Kępnie, a od r. 1879 w Ostrowie (Wpol.), Emilię (ur. ok. 1827) i Władysława (1832–1903), ożenionego z Anastazją z Kosińskich.
S. uczył się w szkole w Pakości (pow. mogileński), progimnazjum w Trzemesznie oraz Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, gdzie w r. 1841 zdał maturę. Następnie studiował teologię na uniw. we Fryburgu, gdzie zawarł znajomość z Aleksym Prusinowskim. Po dwóch latach przeniósł się do Berlina i studiował nauki przyrodnicze oraz matematykę na tamtejszym uniwersytecie. Dn. 16 VIII 1845 uzyskał stopień doktora filozofii na podstawie rozprawy z matematyki De theoremate Tayloriano (Berlin 1845), a 20 X t.r. zdał egzamin państw. na nauczyciela nauk przyrodniczych i matematyki w szkołach średnich. Następnie wrócił do Poznania i w r. szk. 1845/6 odbył staż nauczycielski w Gimnazjum św. Marii Magdaleny, po czym podjął tam pracę jako nauczyciel nadetatowy. Równocześnie uczył rachunków i historii naturalnej w prywatnym Inst. Żeńskim Osińskiej. W l. 1845–7 pełnił po Janie Koszutskim stanowisko redaktora odpowiedzialnego miesięcznika „Przegląd Poznański”, którego redaktorem naczelnym był Jan Koźmian. S. opracował podręcznik dla szkół elementarnych oraz niższych klas gimnazjalnych Historia naturalna dla szkół. Kurs I (P. 1850, wyd. 2, 1864) oraz Kurs II (P. 1853, wyd. 2, 1861); zamieścił w nim pierwszy klucz do oznaczenia 1002 gatunków roślin kwiatowych W. Ks. Pozn. Po utworzeniu w Poznaniu w r. 1853 szkoły realnej, kierowanej przez Wilhelma F. Breneckego, uczył w niej jako nauczyciel wyższy (Oberlehrer) matematyki w klasach polskich oraz chemii i fizyki w klasach wyższych, a także przez dwa lata organizował w szkolnym laboratorium chemicznym publiczne wykłady po polsku. W l. 1857–79 był sekretarzem Deutscher naturwissenschaftlicher Verein der Provinz Posen, którego został potem prezesem honorowym; dbał o przystępność i poziom organizowanych tam wykładów. Od r. 1858 należał do Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu (TPNP) jako członek jego komisji archeologicznej, wygłosił w nim t.r. referat O aerolicie znalezionym w jesieni 1857 w okolicy Górnej Świdnicy pod Wschową. W l. 1859–60 pełnił funkcję wiceprezesa TPNP. Przyczynił się do powołania laboratorium chemicznego, utworzonego w r. 1859 przy TPNP, działającego od r. 1861 przy Centralnym Tow. Gospodarczym (CTG). Kierując laboratorium w l. 1859–67, wyposażył je w aparaturę sprowadzoną z Berlina i zwiedzał podobne zakłady w Saksonii i Brandenburgii. Wyniki badań chemicznych i analiz gleboznawczych ogłaszał w poznańskim miesięczniku „Ziemianin”. Z ramienia TPNP nawiązał kontakty z Königliche physikalisch-ökonomische Gesellschaft w Królewcu. Dn. 24 II 1861 wszedł w skład zarządu CTG. T.r. został redaktorem odpowiedzialnym „Ziemianina” (od nr 45), a w r. 1863 jego wydawcą (od nr 1). Przekształcił pismo w tygodnik i pozyskał nowych współpracowników, jednak w r. 1866 z powodu problemów finansowych odsprzedał pismo CTG. W l. 1862–4 był przewodniczącym Wydz. Przyrodniczego TPNP i na jego posiedzeniach wygłosił ponad 30 odczytów. Opublikował pracę Opis głowy łosia przedpotopowego Krzesickiego („Programy Szkoły Realnej w Poznaniu”, P. 1863). W r. 1864 opracował (zbierany od r. 1846) zielnik składający się ze 114 zeszytów (zachowany częściowo w Zakł. Statystyki i Geografii Roślin UAM), który obejmował m.in. 265 gatunków z Tatr, Podtatrza i Pienin, 490 z Wielkopolski oraz ok. 1056 z innych terenów, w tym ze Szwajcarii; zielnik był często wykorzystywany przez niemieckich przyrodników, m.in. A. Ritschla, F. Pfuhla i F. Spribillea. W r. 1866 przebudował S. należący do rodziny Szafarkiewiczów dom w stylu neogotyckim w Poznaniu (róg ul. Wrocławskiej i Gołębiej), który udekorował przedstawieniami nawiązującymi do nauk ścisłych, przemysłu, handlu i budownictwa. Dn. 16 IV 1866 został mianowany profesorem w szkole realnej w Poznaniu.
W r. 1868 porzucił S. szkolnictwo i zajmował się odtąd głównie działalnością przemysłową i budownictwem, m.in. przy odkrytych przez siebie pokładach iłów w Starołęce pod Poznaniem wybudował wyposażoną w nowoczesny, cylindrowy piec cegielnię, którą przez kilka lat kierował. W latach istnienia (1870–6) Wyższej Szkoły Rolniczej im. Haliny w Żabikowie wykładał tam technologię. Był wiceprezesem (1870–1), prezesem (1872–4, 1879) oraz członkiem dyrekcji (1880–4) Tow. Przemysłowego w Poznaniu. W l. 1880–6 pełnił ponownie funkcję przewodniczącego Wydz. Przyrodniczego TPNP; wygłosił wówczas odczyty: Wielowiekowe wznoszenie i zniżanie się powierzchni ziemi w czasie formacji lodowatej (1881), O metodzie badań geologicznych (1883) oraz O formacjach jurajskich w Wielkim Księstwie Poznańskim (1884). Publikował prace m.in. w „Przeglądzie Poznańskim” oraz „Przyrodzie i Przemyśle”. W l. osiemdziesiątych prowadził w Poznaniu prywatne kursy handlowe i gospodarstwa domowego dla młodzieży oraz uczył w pięcioklasowej wyższej szkole dla dziewcząt Antoniny Estkowskiej. Opracował Tablice geologiczne W. Księstwa Poznańskiego („Roczniki Tow. Przyjaciół Nauk Pozn.” T. 15: 1887, osobno P. 1887). Finansował budowę i przebudowę w Poznaniu domów w okolicach Starego Rynku, przyczynił się do powstania w mieście cmentarza farnego. Był członkiem komitetu miejskiego, Tow. Pożyczkowego, Direktion der städtischen Gas- und Wasser Werke, dozoru kościelnego parafii farnej, założycielem i członkiem zarządu Tow. Politechnicznego oraz współzałożycielem i kuratorem przemysłowej szkoły przygotowawczej. Kosztowne inwestycje budowlane doprowadziły go z czasem do bankructwa. Potrącony przez wóz, zmarł 27 VII 1892 w Poznaniu, został pochowany na cmentarzu starofarnym (obecnie cmentarz Zasłużonych Wielkopolan) na wzgórzu św. Wojciecha.
S. był dwukrotnie żonaty. W małżeństwie zawartym w r. 1851 z Emilią z Malinowskich (1824–1869) miał sześcioro dzieci: zmarłe w niemowlęctwie Annę i Kazimierę, Stanisława (zob.), Adama Nikodema (1859–1936), ożenionego z Franciszką z Grobelnych, Jadwigę (zm. po r. 1926) oraz Anielę (ur. ok. 1860), zamężną z Wojciechem Laurentowskim. Drugie (od r. 1871) małżeństwo S-a z Ludwiką z Siemiątkowskich (ur. ok. 1835) było prawdopodobnie bezdzietne.
Enc. Org., XI; Estreicher w. XIX, IV (prace S-a mylnie przypisano Julianowi Szafarkiewiczowi); Friebe M., Geschichte der Königlichen Berger-Oberrealschule (früher Realschule und Realgymnasium) zu Posen während ihres fünfzigjährigen Bestehens 1853–1903, Posen 1903 s. 36; Inowrocławski słownik biograficzny, Inowrocław 1994 z. 2; Poczet członków Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 1857–2007, P. 2008; Semrau Z., Czasopisma poznańskie. Zestawienie tytułów i krótka charakterystyka. Cz. 1 (1794–1858), „Kron. M. Poznania” 1958 nr 1 s. 109; toż Cz. 2 (1859–70), tamże nr 4 s. 99–100; Słown. biologów; Słown. pol. tow. nauk., II cz. 3; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., I; Wpol. Słown. Biogr.; – Brzęk G., Historia polskiego ruchu naukowo-przyrodniczego, ze szczególnym uwzględnieniem zoologii, w Wielkopolsce, a zwłaszcza w Poznaniu w czasach zaborczych (1793–1918), „Kron. M. Poznania” 1938 s. 405–65; Chłapowski F., Pogląd na trzydziestoletnią działalność wydziału przyrodniczego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, P. 1889, s. 5, 9–10, 14, 21, 26, 29–32, 34, 36, 38, 40; tenże, Spis i streszczenie prac dotyczących fizjografii W. Ks. Poznańskiego, „Roczniki Tow. Przyjaciół Nauk. Pozn.” T. 19: 1892 s. 547–71; Karwowski, Hist. W. Ks. Pozn., II–III; Klanowski T., Germanizacja gimnazjów w Wielkim Księstwie Poznańskim i opór młodzieży polskiej w latach 1870–1914 (Na przykładzie Gimnazjum Marii Magdaleny w Poznaniu), P. 1962 s. 159; Księga jubileuszowa wydana w 50-tą rocznicę założenia Centralnego Towarzystwa Gospodarczego w Wielkim Księstwie Poznańskim, P. 1911 s. 5, 12, 19, 93, 231; Molik W., Kształtowanie się inteligencji polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim (1841–1870), W. 1979; tenże, Z dziejów polsko-niemieckich kontaktów naukowych, w: Rola Wielkopolski w dziejach narodu polskiego, Red. S. Kubiak, L. Trzeciakowski, P. 1979 s. 162–83; Nauka w Wielkopolsce, P. 1973; Ostrowska-Kębłowska Z., Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach 1780–1880, W. 1982; Stecki K., Pietkiewicz J., Józef Szafarkiewicz jako florysta i jego zielnik, „Przegl. Leśniczy” 1931 nr 1 s. 2–9 (fot.), nr 2 s. 63–74; Szafran H., Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, „Roczniki Hist.” 1957 s. 479–80, 483; Truchim S., Geneza szkół realnych w Wielkim Księstwie Poznańskim, W. 1936 s. 224; tenże, Historia szkolnictwa i oświaty polskiej w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815–1915, Ł. 1967–8 I–II; Veritate et scientia. Księga pamiątkowa w 125-lecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Red. A. Gąsiorowski, W.–P. 1982; Wachowski M., Szkoła Żabikowska – studium z zakresu historii nauki i nauczania rolniczego w Poznańskiem, „Studia i Mater. z Dziejów Nauki Pol.”, S. B, T. 5: 1959 z. 2, s. 111, 132; Wojtkowski A., Historia Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, P. 1928; – Białobłocki A., Nauczyciele gimnazjum i liceum świętej Marii Magdaleny w Poznaniu 1793–1996, P. 1998 s. 43; Motty M., Przechadzki po mieście, Oprac. Z. Grot, P. 1999 II; Spis członków Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu od zawiązania Towarzystwa w r. 1857 po dzień 30 czerwca 1895, [b.m.r.w.] s. 33; Spis naturalistów polskich obecnie żyjących, „Przyr. i Przem.” 1858 nr 28 s. 223; Sprawozdanie jubileuszowe z czynności Towarzystwa Przemysłowego w Poznaniu za czas od roku 1848–1898, P. 1898 s. 34–6; – „Dwutygodnik dla Kobiet” 1884 nr 8 s. 94; „Dzien. Pozn.” 1881 nr 276, 1884 nr 38, 1892 nr 173–175; „Przew. Katol.” 1961 nr 24 s. 379 (fot.), 1970 nr 8 s. 69; „Przyr. i Przem.” 1857 nr 50 s. 400, 1858 nr 5 s. 39, nr 13 s. 102–3, nr 22 s. 173–5, nr 39 s. 309, 311; „Szkoła Pol.” 1850 z. 10 s. 451, z. 11 s. 487, 1853 z. 5–6 s. 315; „Wiad. Botaniczne” 1992 nr 3–4 s. 63–4; „Ziemianin” 1862 nr 1; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1892: „Dzien. Pozn.” nr 171–173, 175, „Roczniki Tow. Przyjaciół Nauk Pozn.” T. 19 s. 637–47 (F. Chłapowski).
Grażyna Gzella