INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY INTERNETOWY POLSKI SŁOWNIK BIOGRAFICZNY
iPSB
  wyszukiwanie zaawansowane
 
  wyszukiwanie proste
 
Biogram Postaci z tego okresu
 Jan Sabała (właściwie Krzeptowski zw. Sabałą, Sablikiem)      Frag. "Portretu Sabały" Kazimierza Pochwalskiego.

Jan Sabała (właściwie Krzeptowski zw. Sabałą, Sablikiem)  

 
 
1809-01-26 - 1894-12-08
Biogram został opublikowany w latach 1992-1993 w XXXIV tomie Polskiego Słownika Biograficznego.
 
 
 
Spis treści:
 
 
 
 
 

Sabała (właściwie Krzeptowski zw. Sabałą, Sablikiem) Jan (1809–1894), gawędziarz-improwizator, muzykant i śpiewak ludowy. Pochodził ze starego, sięgającego tradycjami do w. XVI rodu góralskiego Gąsieniców, którzy posiadali gospodarstwo w Krzeptówkach na pograniczu Kościeliska i Zakopanego. Ur. 26 I w Kościelisku (wg ostatnich ustaleń W. Wnuka w stojącym na najwyższym wzniesieniu Krzeptówek domu – obecnie Oddział Muz. Tatrzańskiego im. T. Chałubińskiego), był synem kościeliskiego wójta Jana Gąsienicy, który zmienił (ale nie urzędowo) nazwisko własne i czterech synów: Jana, Jędrzeja, Wojciecha i Józefa na Krzeptowski. Przydomek Sabała, pod którym najstarszy z synów był powszechnie znany (w gwarze góralskiej także Sablik), pochodził od nazwy domu i gospodarstwa ciotki Sabałki w Kościelisku, które z czasem przejął. W piśmiennictwie o S-le występuje także inne jeszcze przezwisko: Janek Czakor, którego używał w okresie młodzieńczych awanturniczych wypraw łowieckich na teren ówczesnych Węgier, na Liptów.
S. nie pobierał nauki szkolnej i zaledwie umiał czytać i pisać. Od wczesnej młodości uprawiał z zamiłowaniem myślistwo (zarówno legalnie, jak też jako kłusownik); polował na grubego zwierza: niedźwiedzie (zabił ich kilkanaście, ostatniego w r. 1877), dziki, wilki, rysie, na zwierzynę płową: kozice, sarny, a także na świstaki oraz na głuszce. Początkowo posługiwał się flintą na krzemień, ok. 1832 r. kupił fuzję kapiszonówkę, a dopiero z czasem dubeltówkę. W literaturze biograficznej (np. Ferdynand Hoesick) podaje się fakt «zbójowania» S-y w młodości jako pewny, natomiast Stanisław Witkiewicz przytoczył jego własne słowa, które zdecydowanie temu przeczą, choć równocześnie S. nie uznawał zbójnictwa za coś nagannego. W swych wędrówkach myśliwskich, najczęściej odbywanych samotnie, poznał znakomicie Tatry, a bogactwo przeżyć i wrażeń spożytkował później w opowiadaniach myśliwskich. W r. 1846 wziął udział (21–23 II) w zbrojnym wystąpieniu górali przeciwko władzy austriackiej – powstaniu chochołowskim. Został wówczas uwięziony, ale w lipcu t. r. wypuszczony na wolność. Ożenił się z góralką z Chochołowa Teresą Wilczakówną i gospodarzył w Kościelisku.
W r. 1873 S. poznał przybyłego z Warszawy Tytusa Chałubińskiego. Odtąd (w l. 1874–83) był ulubionym towarzyszem sławnego lekarza w jego wyprawach tatrzańskich. Dokonał z nim pierwszego wejścia od Morskiego Oka na Rysy i trzeciego wejścia na Wysoką. Chałubiński dostrzegł jego talent muzyczny i gawędziarski. S. aż do późnej starości improwizował na małym, prymitywnym góralskim instrumencie muzycznym, prototypie skrzypiec («gęślikach» czy «złóbcokach»), oryginalne melodie ludowe (zanotował je i wydał później Jan Kleczyński w „Pam. Tow. Tatrzańskiego” T. 12: 1888 s. 39–182). Przede wszystkim jednak dzięki żywej inteligencji i bogatej fantazji, humorowi, a także bystremu zmysłowi obserwacji i dobrej pamięci, był znakomitym gawędziarzem; miał bogaty repertuar anegdot, humoresek, powiastek, legend i baśni góralskich oraz opowiadań (zwłaszcza myśliwskich). Talent narratorski S-y zachwycał S. Witkiewicza („Na przełęczy” 1891, zapisane „Opowiadanie Sabały” w zbiorze: „Z Tatr”, Lw. 1907) i Henryka Sienkiewicza („Sabałowa bajka”, „Czas” 1889 nr 170, tłumaczenie czeskie i francuskie). Pisarze ci nazywali go tatrzańskim Homerem, Ezopem czy Miltonem (Sienkiewicz przyrównał głowę S-y do starego sępa, a rysy twarzy do oblicza Miltona), także współcześni mu, jak Bronisław Dembowski („Bajki według opowiadania…”, „Wisła” 1892 s. 140–5), Andrzej Stopka Nazimek („Sabała. Portret, życiorys…”, Kr. 1897) i F. Hoesick (w „Tatry i Zakopane…”), utrwalili drukiem jego ustnie przekazywane utwory. S. swoją osobowością wzbudzał uznanie wielu artystów i uczonych (jak B. i Maria Dembowscy, Wojciech Kossak, Karol Potkański, Bronisław Rajchman), portretowało go wielu malarzy i rzeźbiarzy. Towarzyszył nadal wiernie Chałubińskiemu, który schorowany, mógł odbywać już jedynie przejażdżki bryczką po okolicach Zakopanego. S. był świadkiem (obok Witkiewicza, Dembowskiego i Sienkiewicza) koncertu Ignacego Paderewskiego, który w październiku 1889 specjalnie przybył z Wiednia do Zakopanego, aby umilić Chałubińskiemu w jego domu ostatnie tygodnie życia. Wraz z Heleną Modrzejewską S. trzymał do powtórnego chrztu w Zakopanem (10 V 1891) syna S. Witkiewicza – Stanisława Ignacego (Witkacego). W lecie 1894 wziął udział w wycieczce góralskiej na Wystawę Krajową we Lwowie. Pod koniec życia zaopiekowali się nim troskliwie Karol i Wanda Lilpopowie, z rodziny warszawskich przemysłowców. S. zmarł 8 XII 1894 w ich willi «Zacisze» na Bystrem w Zakopanem. Został pochowany na Starym Cmentarzu obok Chałubińskiego (obecnie Cmentarz Zasłużonych w Zakopanem, zwany Pęksów Brzyzek).
Z małżeństwa z Teresą z Wilczaków miał S. kilkoro dzieci.
W r. 1903 ustawiono w Zakopanem u zbiegu ulic T. Chałubińskiego i Zamoyskiego pomnik dłuta Jana Nalborczyka (wg rys. S. Witkiewicza) przedstawiający S-ę, siedzącego, z gęślikami w ręku, u stóp T. Chałubińskiego.
Twórczość i życie S-y inspirowała wielu późniejszych poetów i pisarzy: Kazimierza Tetmajera, Władysława Orkana, Wojciecha Brzegę, Tadeusza Malickiego, Stanisława Nędzę-Kubińca, Adama Pacha, Stanisława Krzeptowskiego-Białego. Osobno wydano Sabałowe bajki w wyborze i opracowaniu T. Brzozowskiej i ze słowem wstępnym Juliana Krzyżanowskiego (W. 1969), wiele ogłoszono w „Wyborze pisarzy ludowych” zebranym przez Stanisława Pigonia (Wr. 1948 II) oraz w tomie „Gawędy Skalnego Podhala” przygotowanym przez Włodzimierza Wnuka (Kr. 1981 s. 25–69).
W r. 1955, w sześćdziesięciolecie śmierci S-y odbył się wielki konkurs góralskich zespołów pieśni i tańca (w tym ponad stu kapel) oraz wystaw artystycznych (plastycznych i fotograficznych). W r. 1967 zainicjowano w Bukowinie Tatrzańskiej doroczne konkursy gawędziarzy ludowych «Sabałowe bajania», utrwalające literacki folklor góralski.

Portrety i rysunki: Bronisława Podbielskiego (1862, reprod.: „Tyg. Ilustr.” 1862 s. 164), Elżbiety Krzywickiej (1878), Stanisława Witkiewicza (reprod.: „Kłosy” 1886 s. 330, Na przełęczy, W. 1891, „Wisła” T. 6: 1892 s. 1), Kazimierza Pochwalskiego (1887, reprod.: „Ognisko Domowe” 1887 s. 4), Walerego Eljasza Radzikowskiego (1893, reprod.: „Świat” 1893 s. 369), Stanisława Kaczora-Batowskiego (1906, reprod.: „Tyg. Ilustr.” 1906 s. 740); Rzeźba w drzewie Wojciecha Brzegi – głowy S-y (1897); Fot. (m. in. z S. I. Witkiewiczem, jako małym chłopcem) w: Muz. Tatrzańskim w Zakopanem; – Bystroń, Bibliogr. etnografii; Gawełek, Bibliogr. ludoznawstwa; Grajewski, Bibliogr. ilustracji; Polak K., Bibliografia „Wierchów” 1923–1972, W. 1976; Pol. Bibliogr. Liter. za r. 1946 i n.; Sienkiewicz H., Dzieła, t. 58–59: Bibliografia, W. 1953; Enc. tatrzańska; Literatura Pol. Enc. (T. Brzozowska); Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, W. 1985; Österr. Biogr. Lexikon, Lf. 44 (W. Bieńkowski); Słown. folkloru pol. (J. Krzyżanowski, fot.); Stecki K., Przewodnik literacki po Zakopanem, W. 1980 s. 67 (fot.); Zdebski J., Stary Cmentarz w Zakopanem, Wyd. 2, W. 1986 s. 29–38; – Barycz H., Na przełomie dwóch stuleci, Wr. 1977; tenże, Wśród gawędziarzy; Bazielich W., Sabała a powstanie w Chochołowie, „Wierchy” T. 27: 1958 s. 186–7; Chwaściński B., Z dziejów taternictwa, W. 1979 (fot.); Dzieje folklorystyki polskiej 1864–1918, Pod red. H. Kapełuś i J. Krzyżanowskiego, W. 1982 (fot.); Janów J., „Sabałowa bajka” H. Sienkiewicza i legendy o „dziwnych sądach bożych”, „Lud” T. 30: 1931 s. 76–144; Jazowski A., Sabałowe bajki, „Życie Liter”. R. 34: 1984 nr 32 s. 1, 12 (fot.); tenże, Złoty okres literatury podhalańskiej, W. 1989; Kolbuszewski J., Tatry w literaturze polskiej, Kr. 1982; Krzyżanowski J., Henryk Sienkiewicz. Kalendarz życia i twórczości, W. 1956; tenże, Paralele, W. 1961; Malczewski R., Tatry i Podhale, P. 1935 (fot.); Paryski W. H., Tatry Wysokie, Cz. 25, W. 1988 s. 50; Pigoń S., Zarys nowszej literatury ludowej, Kr. 1946; Rożnowska K., Na Podhalu z dziada pradziada, „Gaz. Krak.” R. 38: 1986 nr 3 s. 3; Wnuk W., Gdzie się urodził Sabała, „Prosto z mostu” R. 5: 1939 nr 17 s. 5; tenże, Obrazki zakopiańskie, Kr. 1982 (fot.); Wójcik W. A., Prawda o śmierci Sabały, „Wierchy” R. 52: 1983 [wyd. 1986] s. 73–89 (fot.); Wrzosek A., Tytus Chałubiński, W. 1970; Zborowski J., Pisma podhalańskie w oprac. i wyborze J. Berghauzena, Kr. 1972 I–II; Ziejka F., Złota legenda chłopów polskich, W. 1984; – Bujwid O., Osamotnienie. Pamiętniki, Oprac. D. i T. Jarosińscy, Kr. 1990; Chałubiński T., Listy (1840–1889), Oprac. A. Szwejcerowa, W. 1970; tenże, Sześć dni w Tatrach, „Pam. Tow. Tatrzańskiego” T. 4: 1879 s. 47–78; Hoesick F., Tatry i Zakopane…, P. 1921 [cz.] 3 s. 175–281, W. 1931 [cz.] 4 s. 112–25, 323–31; Kossak W., Wspomnienia, Oprac. K. Olszański, W. 1971; Listy Sabały, podał J. Zborowski, „Wierchy” R. 30: 1901 [1962] s. 122–5; Rajchman B., Wycieczka na Łomnicę odbyta pod wodzą prof. Chałubińskiego, W. 1879; Witkiewicz S., Listy do syna, Oprac. B. Danek-Wojnowska i A. Micińska, W. 1969; tenże, Na przełęczy, W. 1891 s. 123–4, 150–1, 156–7, 160–76, 184–5, 192–4, 197–8, 203–6, 252–3 (fot.); tenże, Z Tatr, Lw. 1907 s. 55–65; – Arch. Paraf. w Zakopanem: Liber mortuorum, t. I. s. 232 nr 79.
Wiesław Bieńkowski

 

 
 

Powiązana pozycja biblioteki

Legendowe postacie zakopiańskie : wybór z "Tatr i Zakopanego", 1959,
Hoesick Ferdynand
Dostępne na: polona.pl
Hoesick Ferdynand. Legendowe postacie zakopiańskie : wybór z "Tatr i Zakopanego". 1959,
Dostępne na: polona.pl

Chmura tagów

 
Za treści publikowane na forum Wydawca serwisu nie ponosi odpowiedzialności i są one wyłącznie opiniami osób, które je zamieszczają. Wydawca udostępnia przystępny mechanizm zgłaszania nadużyć i w przypadku takiego zgłoszenia Wydawca będzie reagował niezwłocznie. Aby zgłosić post naruszający prawo lub standardy współżycia społecznego wystarczy kliknąć ikonę flagi, która znajduje się po prawej stronie każdego wpisu.

Media

 

Postaci powiązane

 

Wojciech Roj

1839-01-01 - 1924-01-02 gazda
 
 
 

Postaci z tego okresu

 

w biogramy.pl

 

Ludwik Zamenhof

1859-12-15 - 1917-04-14
twórca języka esperanto
 

Tadeusz Teodor Miciński

1873-11-09 - II 1918
pisarz
 
więcej  
  Wyślij materiały Wyślij ankietę
 
     
Mecenas
 
Uzywamy plików cookies, aby ułatwić Ci korzystanie z naszego serwisu oraz do celów statystycznych. Jeśli nie blokujesz tych plików, to zgadzasz się na ich użycie oraz zapisanie w pamięci urządzenia. Pamiętaj, że możesz samodzielnie zarządzać cookies, zmieniając ustawienia przeglądarki.
Informację o realizacji Rozporządzenia o Ochronie Danych Osobowych (RODO) przez FINA znajdziesz tutaj.