Niszczycki Zygmunt h. Prawdzic (zm. 1621), poseł sejmowy, działacz rokoszu sandomierskiego. Był synem Krzysztofa (zob.) i Katarzyny Kossobudzkiej, przyrodnim bratem Pawła (zob.). Od wczesnej młodości przebywał na dworze woj. wileńskiego, później hetmana w. lit. Krzysztofa Mikołaja Radziwiłła «Pioruna». Służba u księcia, który darzył go zaufaniem i często, zwłaszcza w ostatnich latach pobytu na dworze (1597–9), powierzał ważne misje (m. in. N. prowadził rokowania z Chodkiewiczami w sprawie małżeństwa syna «Pioruna» Janusza Radziwiłła z Zofią ks. Słucką), była dla niego ważną szkołą życia politycznego. W r. 1599 (przed 30 IV) N. poślubił Zofię, córkę Jana Lipskiego, podkomorzego bełskiego. Opuścił wówczas dwór książęcy i osiadł w woj. bełskim, z którego po raz pierwszy posłował na sejm 1600 r. Z Bełza, wówczas centrum opozycji antykrólewskiej, wybrany został również na posła na sejm 1605 r. Natomiast na sejmie 1606 r. reprezentował szlachtę ziemi łomżyńskiej, w której od r. 1605, kiedy to wszedł w posiadanie Porytego, był jednym ze znaczniejszych posesjonatów. Podczas tych pierwszych w swej karierze sejmów nie przejawiał większej aktywności.
Dopiero działalność w czasie rokoszu przyniosła N-emu szerszy rozgłos. Od zjazdu sandomierskiego – pod Stężycą i Lublinem nie odgrywał jeszcze większej roli – był jednym z najbardziej aktywnych działaczy rokoszowych. Wchodził w skład większości powoływanych na każdym zjeździe komisji. Brał udział w poselstwie, które przedkładało królowi artykuły sandomierskie. Należał do deputacji mającej prowadzić sprawy rokoszowe między zjazdami. W pierwszych dniach czerwca 1607 r. jeździł na sejm wezwać senatorów i posłów do przerwania obrad i przybycia na konkluzję rokoszu. Był jednym z autorów ogłoszonego 24 VI 1607 pod Jeziorną aktu detronizacji Zygmunta III. Po klęsce guzowskiej N. pozostał wierny hasłom rokoszowym i zachęcał wodzów ruchu, a zwłaszcza Janusza Radziwiłła, do kontynuowania walki. Był marszałkiem ostatniego zjazdu rokoszowego obradującego pod Warszawą w październiku 1607. Odegrał również ważną rolę w rokowaniach, które doprowadziły do pogodzenia rokoszan z królem. Na zjeździe warszawskim on właśnie podjął po raz pierwszy pertraktacje z przedstawicielami episkopatu, którzy wystąpili z inicjatywą pojednania. W późniejszych miesiącach pośredniczył między woj. krakowskim Mikołajem Zebrzydowskim a podczaszym lit. Januszem Radziwiłłem w uzgadnianiu warunków, na jakich gotowi byli pogodzić się z Zygmuntem III.
Po konwokacji krakowskiej (maj 1608) N. przeprosił króla, który wybaczył mu i wkrótce potem (1609) nadał starostwo przasnyskie, a ok. r. 1616 tytuł dworzanina królewskiego. Posiadając wielkie doświadczenie, stosunki i dość znaczną fortunę, N. stał się jednym z bardziej aktywnych przywódców szlachty mazowieckiej. Bardzo często powierzała mu ona ważne funkcje publiczne. W r. 1616 kierował obradami łomżyńskiego sejmiku przedsejmowego. Posłował na sejmy w l. 1609, 1611, 1613 (oba), 1615, 1620. Na sejmach 1613 r. został wyznaczony na deputata do uregulowania należności skonfederowanym żołnierzom. Brał udział w pracach komisji brzeskiej i bydgoskiej. Na sejmie 1616 r. powołano go w skład komisji, która miała wyznaczać granicę między Mazowszem i Podlasiem a Prusami Książęcymi. Prawdopodobnie do końca życia, a na pewno do września 1616, wyznawał N. kalwinizm. Nie znane są jednak fakty, poza udziałem w wileńskim zjeździe dysydentów i dyzunitów w r. 1599, które świadczyłyby o jego większym zaangażowaniu w sprawy wiary.
N. rozpoczął samodzielną działalność jako właściciel Srzebiny, otrzymanej od ojca w chwili założenia rodziny, i bliżej nie znanej majętności w ziemi lwowskiej, wniesionej prawdopodobnie przez żonę. W r. 1605 wszedł w posiadanie Porytego i Zaborowa. W l. 1606–11 (a prawdopodobnie i w następnych) trzymał w dzierżawie różne posiadłości radziwiłłowskie. W r. 1614 kupił wsie Korzeniste i Zaskrodzie w ziemi łomżyńskiej od Barbary z Niszczyckich, wdowy po Anzelmie Gostomskim. W r. 1616, posiadając 20 000 zł gotówki, starał się nabyć wieś na Litwie – w okolicach Grodna lub Wilna. Nie wiemy jednak, czy zakupił, czy też zdecydował się pożyczyć pieniądze hetmanowi pol. lit. Krzysztofowi Radziwiłłowi pod zastaw dóbr Żermony. T. r. uzyskał zgodę króla na odstąpienie starostwa przasnyskiego Janowi Baranowskiemu z Marcinkowa. Posiadał też części we wsi Żegoty (Żągoty) w woj. płockim, a w woj. lubelskim wsie Czerniejów i Ruskowola oraz grunt w Lublinie. Dn. 22 XII 1620 został chorążym wyszogrodzkim. Niedługo jednak chorągiew ziemi wyszogrodzkiej pozostawała w jego rękach. Zmarł w okresie przygotowań do wyprawy chocimskiej w r. 1621, bowiem podczas popisu pod Sokalem 20 X t. r. chorążym był jego bratanek Andrzej.
Z małżeństwa z Zofią Lipską N. pozostawił dwóch synów: Adama (ur. 1609) i Zygmunta, oraz siedem córek: Zofię, zamężną Wilkanowską, Annę (zm. 1638), żonę Jana Gorayskiego, Ewę, zamężną 1. v. za Chryzostomem Cieleckim, 2. v. za Janem Kanigowskim, Jadwigę, 1. v. Łysakowską, 2. v. za Krzysztofem Ciesielskim, Mariannę, za Wojciechem Drozdowskim, oraz Dorotę i Barbarę.
Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III; Niesiecki; Paprocki; Uruski; – Byliński J., Sejm z roku 1611, Wr. 1970; Maciszewski J., Wojna domowa w Polsce, Wr. 1960 I; Ochman S., Sejmy z lat 1615–1616, Wr. 1970; Schmitt H., Rokosz Zebrzydowskiego, Lw. 1858 s. 543, 555; Strzelecki A., Sejm z roku 1605, Kr. 1921 s. 52; tenże, Udział i rola różnowierców w rokoszu Zebrzydowskiego (1606–7), „Reform. w Pol.” T. 7–8: 1935–6; – Łubieński S., Opera Posthuma, Antverpiae 1643; Rejestr poborowy woj. lubelskiego, Wr. 1957; Rokosz Zebrzydowskiego, Materiały historyczne…, Wyd. A. Rembowski, W. 1893, Bibl. Ord. Krasińskich, IX–XII; Script. Rer. Pol., V (Diariusz Komisji Bydgoskiej), VIII (Arch. Domu Radziwiłłów); Vol. leg., III 168, 296; – AGAD: Arch. Radziwiłłów dz. V nr 10499, 10502, Metryka Kor. t. 157 k. 67–79, t. 160 k. 89v.–90, t. 166 k. 412v.–413, Zbiór dokumentów papierowych nr 2828 (Genealogia domu Niszczyckich); B. Czart.: rkp. 2244 s. 32; B. PAN w Kr.: Teki Pawińskiego nr 14; Kom. Hist. PAN w Kr.: Kartoteka Posłów XVII w.
Jan Dzięgielewski