Radziszewski Idzi Benedykt (1871–1922), ksiądz, filozof, rektor Akademii Duchownej w Petersburgu, inicjator, współzałożyciel i pierwszy rektor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL). Ur. 1 IV w Bratoszewicach koło Łodzi, był synem Marcelego i Józefy z Biernackich, młodszym bratem Ignacego (zob.) i starszym Pawła (zob.).
Szkołę elementarną ukończył R. pod kierunkiem ojca w Pniewniku (koło Mińska Mazowieckiego), w l. 1881–9 uczył się w Gimnazjum Filologicznym w Płocku, a następnie (1889) wstąpił do Seminarium Duchownego we Włocławku. W Seminarium interesował się szczególnie filozofią, studiując ją w zakresie znacznie szerszym niż przewidywał program, a w celu pogłębienia jej znajomości wśród kolegów zorganizował samokształceniową grupę zwaną «Schola Aegidiana». W r. 1893 bp kujawsko-kaliski Aleksander Bereśniewicz skierował R-ego do petersburskiej Akademii Duchownej. Łącznie ze studiami teologicznymi pracował tu R. nad pogłębianiem wiadomości z zakresu filozofii. W r. 1896 uzyskał stopień kandydata teologii i t. r. otrzymał święcenia kapłańskie. W r. 1897 promowano go na magistra teologii na podstawie rozprawy z zakresu egzegezy Pisma św. pt. De vaticiniis Christi Domini. Po opuszczeniu Petersburga był R. kilka miesięcy wikarym w parafii św. Mikołaja w Kaliszu. Obok pracy duszpasterskiej podjął wówczas starania, by wzbudzić zainteresowanie problematyką filozoficzną wśród młodzieży w swojej parafii. W l. 1898–1900 R. przebywał w Belgii; wyjechał tam nielegalnie i pod nazwiskiem Stéphane Waihinger z Krakowa studiował filozofię w Wyższym Instytucie Filozoficznym uniwersytetu lowańskiego; jego mistrzem był tomista D. Mercier, późniejszy kardynał i prymas Belgii. W czasie studiów zawiązała się między nimi przyjaźń, która przetrwała do końca życia. W r. 1899 uzyskał R. w Lowanium licencjat, a w r. 1900 doktorat filozofii na podstawie rozprawy De ideae religionis genesi in evolutionismo Darvino-Spenceriano (nie ogłoszonej), przygotowanej pod kierunkiem Merciera. Pobyt R-ego w Lowanium stał się źródłem inspiracji jego wielu przyszłych inicjatyw organizacyjno-naukowych. Poza Belgią zwiedził też ośrodki naukowe w: Anglii, Francji, Włoszech, Austrii, Niemczech i Szwajcarii (1907).
Od r. 1901 był R. profesorem filozofii i pedagogiki w Seminarium Duchownym we Włocławku. W l. 1901–5 był zarazem jego wicerektorem (zrezygnował z tej funkcji skutkiem odmiennych od rektora ks. Stanisława Chodyńskiego poglądów na nauczanie i wychowanie kleryków), w l. 1908–14 rektorem. Jako pedagog dążył R. do pobudzania samodzielności wśród kleryków, do zerwania z systemem mechanicznego, pamięciowego opanowywania przez nich wykładanego materiału. Wprowadził zwyczaj wygłaszania przez kleryków odczytów, w których przedstawiali wyniki własnej pracy. W r. 1909 staraniem R-ego powstał we Włocławku miesięcznik „Ateneum Kapłańskie”, poświęcony głównie teologii i filozofii. W r. 1911 otrzymał R. godność papieskiego prałata domowego, w r. n. wszedł do kapituły włocławskiej. W marcu 1914 wyjechał R. do Petersburga, gdzie został profesorem filozofii i rektorem Akademii Duchownej. I tutaj dążył do podniesienia poziomu nauczania; miał temu służyć zarówno wprowadzony przezeń podział Akademii na sekcje teologiczną i prawa kanonicznego oraz obowiązek publicznej obrony tez przez studentów, zwiększył też liczbę katedr tej uczelni. Od r. 1916 kierował R. także Wyższymi Kursami Polskimi w Piotrogrodzie, zorganizowanymi przez Tow. Miłośników Historii Literatury Polskiej, której R. był – po Tadeuszu Zielińskim – prezesem.
W swojej pracy naukowej poświęcił się R. filozofii neotomistycznej, propagowanej wówczas przez papieża Leona XIII. Przez ogłoszone w l. 1901–14 rozprawy i artykuły naukowe, opracowania haseł do „Encyklopedii kościelnej”, recenzje, sprawozdania przyczynił się R. do ożywienia ruchu neotomistycznego w środowisku polskiej inteligencji, zarówno duchownej jak świeckiej. Głównym celem tych publikacji było rozwiązywanie problemów światopoglądowych, z jakimi spotykała się ta inteligencja w związku z rozwojem pozytywizmu, modernizmu i ówczesnych kierunków ateistycznych. Najważniejsze prace R-ego z tego zakresu to: Odrodzenie filozofii scholastycznej (W. 1901), Wszechnica Katolicka w Lowanium (W. 1908), Teologia a nauki przyrodnicze (Włocławek 1910), Geneza religii w świetle nauki i filozofii („Ateneum Kapł.” 1910 i 1911 oraz osobno Włocławek 1911), Credo nowożytnego fizjologa (Włocławek 1913). W recenzjach jego prac podkreślano przejrzystość ich formy i logikę argumentacji. Dużą zasługą R-ego było zapoznawanie polskich czytelników z ówczesnymi kierunkami filozoficznymi, które oceniał z punktu widzenia światopoglądu chrześcijańskiego. Kładł on duży nacisk na znaczenie analiz naukowych. R. opracował także: Polską bibliografię filozoficzną w układzie dziesiętnym ideologicznym („Przegl. Filoz.” 1905–6). Był członkiem Komisji Historii Filozofii Polskiej PAU, Polskiego Tow. Filozoficznego we Lwowie, Tow. Psychologicznego w Warszawie i Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu, a za granicą członkiem Rzymskiej Akademii św. Tomasza.
Największą zasługą R-ego był wkład w powołanie do życia w r. 1918 uniwersytetu katolickiego w Lublinie. Wg jego zamiaru uczelnia ta miała uprawiać badania we wszystkich dziedzinach wiedzy w duchu harmonii między nauką i wiarą i wychowywać kadrę inteligencji, która następnie miała przyczyniać się do pogłębienia świadomości katolickiej w społeczeństwie. Wzorem dla nowej uczelni stał się katolicki uniwersytet w Lowanium. Z inicjatywy R-ego Komitet organizujący projektowany uniwersytet katolicki zawiązał się w Piotrogrodzie w lutym 1918. W jego skład weszli fundatorzy: Karol Jaroszyński (prezes) i Franciszek Skąpski (skarbnik) oraz R. (wiceprezes). Komitet zdecydował zlokalizowanie uniwersytetu w Lublinie i rozpoczął pozyskiwanie kadry nauczającej spośród pracowników Akademii Duchownej i Wyższych Kursów Polskich w Piotrogrodzie. Jednocześnie Komitet podjął pracę nad redagowaniem Statutu Uczelni i rozpoczął gromadzenie księgozbioru jako zalążka przyszłej biblioteki. W czerwcu 1918 R. przeniósł się do Lublina, by na miejscu czuwać nad formowaniem Uniwersytetu. Pomoc znalazł w bpie lubelskim Marianie Fulmanie, swoim profesorze z Włocławka. Inicjatywę założenia uniwersytetu katolickiego zaakceptował episkopat Król. Pol., zgromadzony na konferencji 26 i 27 VII 1918. Ważną rolę w zatwierdzeniu projektu R-ego odegrał przewodniczący konferencji A. Ratti, papieski wizytator Kościoła w Polsce (przyszły papież Pius XI). Biskupi udzielili R-emu pełnomocnictw do prowadzenia dalszej działalności organizacyjnej, mianując go rektorem nowo powstałej uczelni. R. rozpoczął natychmiast starania o uzyskanie aprobaty Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (Min. WRiOP). Wstępną koncesję tego Ministerstwa na założenie uniwersytetu prywatnego otrzymał R. 6 IX 1918. Inauguracja odbyła się 8 XII 1918 w gmachu Lubelskiego Seminarium Duchownego. Liczba młodzieży wynosiła w pierwszych czterech latach istnienia Uniwersytetu: 399, 541, 1084 i 829. Wydziałów było cztery: Teologiczny, Prawa Kanonicznego i Nauk Moralnych, Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych oraz Nauk Humanistycznych. Sprawą bardzo istotną było zdobycie uprawnień państwowych, co kosztowało R-ego wiele starań i trudów. Wydziały kościelne uzyskały podstawę prawną aktem arcybpa mohylewskiego ks. Edwarda Roppa z dn. 23 X 1918, na mocy którego zostały przelane prawa z Akademii Duchownej Piotrogrodzkiej na Uniwersytet Lubelski tylko na r. 1918/19. Wkrótce po wygaśnięciu tych praw zastąpił je papieski akt erekcyjny z dn. 25 VII 1920, upoważniający oba wydziały do nadawania stopnia licencjatu i doktoratu. Wynikiem starań R-ego o uprawnienia dla wydziałów świeckich było wyrażenie zgody przez Min. WRiOP na utworzenie w czerwcu 1922 przy Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie komisji, przed którą zdawali egzaminy studenci z Wydziału Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych Uniwersytetu Lubelskiego. Uniwersytet ruszył, choć do ustabilizowania jego sytuacji pod względem prawnym i finansowym było jeszcze daleko. Innym ważnym problemem dla nowej instytucji było zdobycie własnej siedziby. Po wielu staraniach R-ego uzyskano gmach, niegdyś będący własnością dominikanów-obserwantów, w którym potem mieścił się szpital wojskowy i zaczęto go od r. 1921 przystosowywać do potrzeb Uniwersytetu. Dn. 8 I 1922 oddano część tego gmachu do użytku. Wkrótce po uroczystym przeniesieniu Uczelni do nowej siedziby R. zmarł w Lublinie 22 II 1922 w wyniku zapalenia płuc; został pochowany na cmentarzu przy ul. Lipowej.
Dn. 6 IV 1974 Zarząd Tow. Naukowego KUL uchwalił ufundowanie nagrody im. ks. Idziego Radziszewskiego, przyznawanej «za wybitne osiągnięcia naukowe w duchu humanizmu chrześcijańskiego» na podstawie bądź całokształtu dorobku uczonego, bądź «książki roku». Pierwszym laureatem był w r. 1974 Władysław Tatarkiewicz.
Nowodworski W., Bibliografia prac ks. I. Radziszewskiego oraz artykułów i fragmentów prac o nim, „Zesz. Nauk. KUL” T. 5: 1962 nr 2 s. 131–5 (fot.); Filoz. w Pol. Słown. (bibliogr.); Słown. Pol. Teologów Katol., III (bibliogr., mylnie podane miejsce urodzenia); Słown. Pracowników Książki Pol. (bibliogr.); – Karolewicz G., Ksiądz Idzi Radziszewski założyciel Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1871–1922), w: Chrześcijanie, W. 1982 IX 9–86; taż, Lowanium w życiu i działalności ks. Idziego Radziszewskiego, „Ateneum Kapł.” R. 72: 1980 t. 94 s. 71–84; taż, „Lowańczycy” wśród profesorów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w okresie międzywojennym, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kośc.” T. 43: 1981 s. 217–29; taż, Trzy listy ks. Idziego Radziszewskiego do kardynała Mercier, tamże T. 46: 1983 s. 195–202; Kremer P., Śp. Ks. dr Idzi Radziszewski, rektor i założyciel Uniwersytetu Katolickiego w Lublinie, Włocławek 1923; Rechowicz M., Ksiądz Idzi Radziszewski. Próba charakterystyki postaci, „Ateneum Kapł.” R. 65: 1973 t. 81 z. 3 s. 412–23; Spustek I., Polacy w Piotrogrodzie 1914–17, W. 1966; Wojtkowski A., Ks. Idzi Radziszewski (1871–1922), „Roczniki Filoz.” R. 1: 1948 s. 228–49; Zarys dziejów filozofii polskiej 1815–1918, W. 1983 s. 348–9, 541, 588 (bibliogr.); – Tow. Naukowe KUL: Teczka „Nagroda im. ks. Idziego Radziszewskiego”.
Grażyna Karolewicz