Sosnowski Oskar Wiktor (1880–1939), architekt, profesor Politechniki Lwowskiej i Politechniki Warszawskiej. Ur. 6 X (24 IX wg starego stylu) w Petersburgu, był synem Pawła (zob), geografa, i Ewy Klaudii z Poźniaków.

Do r. 1896 uczył się S. w Szkole Realnej Wojciecha Górskiego w Warszawie i w r.n. ukończył Państwowe Gimnazjum Realne w Warszawie. Studiował od r. 1898 na Wydz. Inżynieryjno-Budowlanym utworzonego t.r. Warszawskiego Inst. Politechnicznego i specjalizując się w architekturze pod kierunkiem m.in. Mikołaja Tołwińskiego, ukończył go w r. 1902. Potem przez osiem lat pracował w dziale architektonicznym zarządu Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej kierowanym przez Czesława Domaniewskiego. Współpracował z architektem Józefem Dziekońskim w Wydz. Konserwatorskim założonego przez niego w r. 1906 Tow. Opieki nad Zabytkami Przeszłości (TOnZP). Został też członkiem Koła Architektów w Warszawie (1910). W l. 1909–14 oprócz własnej praktyki architektonicznej nauczał projektowania w Szkole Technicznej Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, Szkole Mechaniczno-Technicznej Hipolita Wawelberga i Stanisława Rotwanda, na Kursach Rzemieślniczych Adama Jaczynowskiego oraz na Kursach Zawodowego Wykształcenia Grafików w Warszawie.

Pozycję zawodową S. zdobywał uczestnicząc w wystawach i konkursach. M.in. od r. 1906 brał udział w corocznych wystawach Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w Warszawie, a także w Wielkiej Wystawie Architektury we Lwowie (1910) i Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Rzymie (1911), gdzie wystawił projekt domu-dworku. Jego zainteresowania koncentrowały się na projektach mieszkaniowych i sakralnych, w których starał się łączyć nowoczesne tendencje architektoniczne z rodzimą tradycją budowlaną, uwzględniając lokalną kulturę, materiały, właściwości terenu i klimatu. Taki charakter miały jego ówczesne projekty konkursowe domów mieszkalnych, m.in. dworku w Opinogórze, pow. ciechanowski (1908, wyróżnienie), wzorowej zagrody włościańskiej na Wystawie Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie (1909, III nagroda wspólnie z Aleksandrem Ranieckim i W. Zaykowskim), a także projekty willi wzniesionych pod Warszawą: w Brwinowie (ul. Batorego nr 8 – r. 1908, nr 6 – r. 1910, ul. Żwirowa 4 – r. 1912) i Piasecznie (ul. Rejtana nr 6 – ok. r. 1912, nr 8 – ok. r. 1913). Z tego okresu pochodzą także niezrealizowane projekty gmachów: Tow. Kredytowego w Kamieńcu Podolskim (1912) i Tow. Ubezpieczeń «Przezorność» przy ul. Hożej 31 w Warszawie (1914) i pałacyku Leopolda Kronenberga przy zbiegu al. Ujazdowskich i ul. Koszykowej w Warszawie (1914).

Również w architekturze sakralnej S. łączył nowoczesność, interpretacje form historycznych i tradycyjnej «rodzimej» formy, zharmonizowanej z otoczeniem. W r. 1909 zdobył I nagrodę w konkursie na projekt kościoła p. wezw. Niepokalanego Poczęcia Najśw. Marii Panny (w paraf. św. Jakuba) przy ul. Grójeckiej w Warszawie (realizowany w zasadniczym etapie w l. 1909–14), uznany za wybitne dzieło wczesnego modernizmu; formy romańskie zostały tu ujęte w rzeźbiarski układ masywnych brył, zdynamizowany i zgeometryzowany w duchu kubistycznej secesji. Obok kościoła S. wystawił (1911–14) budynek Izb Rzemieślniczych św. Antoniego, również w uproszczonych formach romańskich. W tym czasie powstały także inne jego konkursowe projekty kościołów, m.in. w Orłowie, pow. krasnostawski (1910, III nagroda i wyróżnienie za dwa projekty), w Mąkoszynie, pow. nieszawski (1911, wyróżnienie), we Włocławku (1911, III nagroda) oraz kościoła p. wezw. św. Anny we Lwowie (1912) – koncepcja z pogranicza późnej secesji i ekspresjonizmu, łącząca średniowieczną geometryzację brył z barokowym, płynnym ujęciem przestrzeni.

W r. 1914 został S. kierownikiem Katedry Architektury II w Szkole Politechnicznej we Lwowie jako profesor zwycz., ale nie rozwinął działalności z powodu wybuchu pierwszej wojny światowej. Zmobilizowany do armii rosyjskiej służył w niej do r. 1917 w stopniu kapitana artylerii. W l. 1917–18 kierował w Kijowie Wydz. Techniki i Sztuki w Ministerium Spraw Polskich Ukraińskiej Republiki Ludowej. Po repatriacji do Polski był w l. 1918–19 kierownikiem Kursu Odbudowy w Min. Robót Publicznych w Warszawie oraz objął po Kazimierzu Skórewiczu wykłady z historii architektury polskiej na Politechn. Warszawskiej. Dn. 1 IV 1919 został tam mianowany profesorem nadzwycz. oraz kierownikiem Katedry Architektury Polskiej; zorganizował Zakład Architektury Polskiej, którego statut senat uczelni zatwierdził 8 III 1922. Od r. 1919, z przerwą w okresie wojny polsko-sowieckiej, gdy służył w WP, wykładał historię architektury polskiej obejmującą analizę historyczną budowli i architekturę monumentalną, a także budownictwo ludowe. Działalność zakładu obejmowała początkowo inwentaryzacje pomiarowe architektury ludowej, m.in. Podhala, Huculszczyzny, Łowickiego i Kurpi oraz architektury monumentalnej, w tym całych zespołów miejskich, m.in. Warszawy, Szydłowa i Zamościa.

W działalności projektowej S-ego przeważały wówczas prace związane z odbudową, konserwacją, przebudowami i adaptacjami. Projektował zgodnie z tendencjami architektonicznymi ekspresjonizmu i narodowego historyzmu. Opracował m.in. projekty kościoła w Imielnicy, pow. płocki (1917), i kościoła odpustowego w Przeprośnej Górze pod Łęgonicami, pow. rawski (1919), którym zapoczątkował serię ekspresyjnie kształtowanych kościołów (centralizujące plany, geometryzację średniowiecznych struktur, barokowe ujęcia brył i przestrzeni wnętrz). T.r. zaprojektował restaurację kościoła w Rosochatem (pow. ostrowski). W r. 1922 zaprojektował kościół w Goniądzu (pow. białostocki) oraz odbudowę wraz z powiększeniem kościoła w Siennie (pow. iłżecki), a także odbudowę synagogi w Pińsku i fary w Grodnie z adaptacją na kościół garnizonowy. W r.n. wykonał projekty restauracji zniekształconego przez rosyjską przebudowę popijarskiego kościoła przy ul. Długiej w Warszawie i jego adaptacji na kościół garnizonowy (realizacja do r. 1933) oraz projekty gimnazjum żeńskiego i domu nauczycielskiego na Pradze w Warszawie (niezrealizowane). W r. 1923 był S. inicjatorem i współzałożycielem Tow. Urbanistów Polskich i został wiceprezesem jego zarządu w pierwszej kadencji. W l. dwudziestych na nowo ujął temat domu-dworku jako elementu zespołu urbanistycznego. W nawiązaniu do idei miasta-ogrodu E. Howarda i jej aplikacji przygotował w r. 1921 projekt miasta-ogrodu Czerniaków, częściowo uwzględniony w planach regulacyjnych Warszawy. Dla Czerniakowa opracował (opublikowaną w r. 1924) koncepcję zabudowy okolnicowej (grupowanie domów wokół okrągłych i wielobocznych placyków), w której z jednej strony nawiązał do średniowiecznych obronnych wsi słowiańskich, z drugiej – racjonalnie wykorzystał geometryczny układ do nowoczesnej organizacji ruchu kołowego i pieszego. Zaplanowane dla terenów włączonych do Warszawy w r. 1916 koncepcje (poza Czerniakowem, także dla Burakowa w r. 1926) zostały zrealizowane tylko w nieznacznej części, wdrożono natomiast projekt parcelacji terenów kolonii oficerów marynarki wojennej Grabówek w Gdyni (1926). Z tym nurtem wiązały się projekty willi o uproszczonych formach dworkowych w zielonym otoczeniu, m.in. w Gdyni (1921–2, ul. Korzeniowskiego 4), Jastrzębiej Górze (ok. r. 1922, ul. Kaszubska 2) i Milanówku (ok. r. 1925, ul. Podgórna 46) oraz własnego domu w kolonii profesorskiej przy ul. Myśliwieckiej 18 w Warszawie (1923).

Dn. 15 IV 1925 uzyskał S. doktorat nauk technicznych w ASP w Krakowie na podstawie nowatorskiej metodycznie rozprawy Powstanie, układ i cechy charakterystyczne sieci ulicznej na obszarze Wielkiej Warszawy (w: „Studia do dziej. sztuki w Pol.” T. 2: 1930). W październiku t.r. został mianowany profesorem zwycz. W r. 1929 zorganizował S. w TOnZP Wydz. Naukowy Historii Sztuki i Kultury jako forum kontaktów naukowych architektów i innych środowisk. T.r. został członkiem korespondentem i w r. 1931 członkiem zwycz. Tow. Naukowego Warszawskiego. W l. trzydziestych Zakład Architektury Polskiej S-ego na Politechn. Warsz. był jedyną w Polsce instytucją o charakterze interdyscyplinarnym, prowadzącą systematyczne badania w zakresie historii architektury. S. formułował tematy i wyznaczał kierunki badań 10 sekcji i studiów (sztuki ludowej i budownictwa wiejskiego, historii sztuki, pomiarów inwentaryzacyjnych, urbanistyki, malarstwa i kopii barwnych, fortyfikacji, studia wnętrz i sprzętu, sztuki liturgicznej, sztuki żydowskiej oraz skansenów). Jego współpracownikami i uczniami byli: Gerard Ciołek, Zbigniew Dmochowski, Bohdan Guerquin, Lech Niemojewski, Franciszek Piaścik, Jerzy Raczyński, Stefan Sienicki i Jan Zachwatowicz. Do prac Zakładu przyciągnął S. historyka Stanisława Herbsta i historyków sztuki: Juliusza Starzyńskiego, Michała Walickiego. Zabiegał o popularyzację prac zakładu, m.in. na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu (1929) i na wystawie w Paryżu (1937), a także zainicjował powstanie w r. 1929 wydawnictwa seryjnego „Studia do dziejów sztuki w Polsce” i w r. 1932 kwartalnika „Biuletyn Naukowy”, przekształconego t.r. w „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” oraz cyklicznych wydawnictw: „Wnętrze i Sprzęt”, „Architectura Militaris”, „Rustica”. Opublikował, m.in. Studium pierwotnego założenia (1586) i obwarowania (1630–35) miasta Brodów („Biul. Hist. Sztuki i Kul.” T. 2: 1934 nr 4), System krużganków wawelskich (tamże T. 3: 1934 nr 2), O planach osiedli sprzężonych w Polsce (tamże T. 4: 1935 nr 2), Zasięg budowli zawierających granit (tamże), Uwagi o gotyckim budownictwie drzewnym w Polsce (tamże T. 4: 1935 nr 3), Odnowienie wielkiej sali w gmachu sądu okręgowego w Warszawie (tamże T. 4: 1936 nr 4), Projekt parcelacji i zabudowy gruntów Andrzeja Zamoyskiego na Powiślu Warszawskim z 1862 r. (tamże) oraz Humaniści i inżynierowie-architekci w studiach nad historią sztuki i kultury („Arkady” T. 5: 1939). Pracował z zespołem nad syntezą dziejów budownictwa w Polsce oraz przygotował do niej plany i przekroje aksonometryczne. Część przygotowanych materiałów ukazała się drukiem po wojnie w tomie pt. Dzieje budownictwa w Polsce według Oskara Sosnowskiego, T. 1: Do połowy XIII wieku (W. 1964, Oprac. Zygmunt Świechowski i J. Zachwatowicz). W r. 1939 wygłaszał S. w Polskim Radiu pogadanki na temat kultury i sztuki wsi polskiej.

Działalność pedagogiczna i naukowa nie zahamowała twórczości projektowej S-ego, zwrot ku nauce zbiegł się z ostatnimi sukcesami w projektowaniu. W r. 1925 zdobył III nagrodę w konkursie na projekt katedry i gmach kurii biskupiej w Katowicach. W r. 1927 jego konkursowy projekt kościoła p. wezw. Chrystusa Króla i św. Rocha w Białymstoku został wybrany do realizacji ukończonej dopiero po drugiej wojnie światowej. To ostatnie dzieło – jeden z najwybitniejszych przejawów ekspresjonizmu w architekturze polskiej – uznawane jest za syntezę twórczości S-ego. Ponadto opracował m.in. rozbudowę kościoła w Tuszynie (1926) oraz projekty kościołów przy Reducie Wolskiej w Warszawie (1925–6), w Chotczy, pow. iłżecki (1926), Fałkowie, pow. konecki (1928), św. Michała w Lublinie (1929) i w Hodyszewie (1932). Na przełomie l. dwudziestych i trzydziestych nadal uczestniczył w wielu konkursach, przeważnie warszawskich, ale z mniejszymi sukcesami, nie zostały zrealizowane jego projekty, m.in. na: przebudowę pl. Saskiego (1927, II nagroda), rozbudowę ratusza i ukształtowanie pl. Teatralnego (1927), dworca głównego (1930), kościoła Opatrzności Bożej na Polu Mokotowskim (1930), gmachu Akcji Katolickiej «Roma» (1932), Gmachu Urzędu Patentowego (1936) i regulację pl. Zamkowego (1937). W l. 1930–2 odrestaurował i zaadaptował na sanatorium klasycystyczny pałac w Świacku (pow. augustowski). W pracach tych skłaniał się ku klasycyzującym formom umiarkowanego modernizmu, które ekspresyjnie monumentalizował. Wiele jego projektów z okresu międzywojennego zaginęło, m.in.: zabudowy i urządzenia terenu Ujazdowa i Belwederu (1919), Muz. Narodowego (1922) i Miejskiej Szkoły Sztuk Zdobniczych (1926) w Warszawie oraz pomnika Serca Jezusowego w Poznaniu (1927), a także sanacji północno-zachodnich dzielnic stolicy i urządzenia Alei na Skarpie (1938). W r. 1932 w TZSP odbyła się retrospektywna wystawa twórczości S-ego, obejmująca 74 prace (projekty architektoniczne, rzeźby, wycinanki i ekspresjonistyczne rysunki – fantazje architektoniczne). Dn. 12 XII 1936 został wybrany na członka czynnego Wydz. Nauk Inżynierskich Akad. Nauk Technicznych w Warszawie.

S. uprawiał też muzykę, rysunek i rzeźbę. Był autorem m.in. symbolicznych rzeźb zatytułowanych: Faraon, 1863, Dawid-król i Mag, a także berła rektorów Politechn. Warszawskiej. Wg Adama Miłobędzkiego godził S. «sprzeczne, zdawałoby się, elementy: empiryzm z mistyką, przyrodniczy determinizm z symbolizmem, tradycyjny katolicyzm i panteizm, nacjonalizm z tolerancją, historyzm z secesją, a później z aspiracjami modernistycznymi, ścisłą wiedzę inżynierską z humanizmem i […] obiektywizm badacza z pasją twórczą». W czasie oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 zamieszkał S. w gmachu Wydz. Architektury, by doglądać i zabezpieczyć zbiory naukowe. Tam zginął 24 IX 1939 rażony odłamkiem pocisku, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim (kw. 88-VI-20/21). Odznaczony był Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta.

W małżeństwie zawartym 17 II 1906 z Władysławą Józefą Rzodkiewicz (1880–1970) miał S. trzech synów: Jerzego (1906–1920), Stanisława (1910–1944), architekta, i Oskara Jerzego (1922–1944), studenta architektury, dwaj ostatni zginęli podczas powstania warszawskiego.

W r. 1979 odsłonięto poświęconą S-emu tablicę pamiątkową na dziedzińcu gmachu Wydz. Architektury Politechn. Warszawskiej przy ul. Koszykowej 55. 100-lecie urodzin i 60-lecie śmierci S-ego uczczono na Politechn. Warszawskiej uroczystymi sesjami naukowymi. Jego imieniem nazwano jedną z ulic na Ursynowie w Warszawie.

Bibliogr. Warszawy, IV–VI; Pol. Bibliogr. Sztuki; Encyklopedia Warszawy, W. 1994 (fot.); Szolginia W., Architektura i budownictwo. Ilustrowana encyklopedia dla wszystkich, W. 1991; Wielka ilustrowana encyklopedia powstania warszawskiego, W. 1997 IV (dot. syna, Oskara); Album inżynierów; Biogramy uczonych pol., Cz. 4: Nauki techniczne; Łoza, Architekci; tenże, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1978 I; Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV (fot.); Who’s Who in Central and East-Europe 1933/34, Ed. S. Taylor, Zurich 1935; toż 1935/36, Zurich 1937; Wykaz zmarłych profesorów Politechniki Warszawskiej, W. 1984 s. 38; Katalog wystawy w Muzeum Narodowym. Oskar Sosnowski – twórczość plastyczna, W. 1995 (M. Brykowska, A. Dzięciołowski, A. Rudzińska, K. Załęski); Wiercińska, Katalog prac. TZSP; Straty kultury pol. 1939–44, I; – Akademia Nauk Technicznych 1933–1937, W. 1937 s. 5; [Chmiel], 60-lecie TUP: pionierzy. Oskar Sosnowski, „Miasto” R. 34: 1984 nr 2–3 s. 55 (fot.); Ciepłowski S., Napisy pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w., W. 1987; Dolistowski A., Kościół św. Rocha w Białymstoku – syntezą twórczości Oskara Sosnowskiego, „Kwart. Architektury i Urbanistyki” T. 26: 1981 z. 3–4 s. 247–67; Dżurkowa I., Wybrane zagadnienia związane z twórczością plastyczną Oskara Sosnowskiego, „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 26: 1982 s. 337–71; Jabłoński O., Z rozważań o II Rzeczypospolitej, Wr. 1987; Kraśnicki U., Kościół-pomnik. Kościół na wzgórzu św. Rocha – pomnik wdzięczności za odzyskaną niepodległość, Białystok 1998; Miłobędzki A., Oskar Sosnowski jako architekt, w: Sztuka i historia. Księga pamiątkowa ku czci profesora Michała Walickiego, W. 1966 s. 191–202; tenże, Oskar Sosnowski – architekt i badacz oraz jego Zakład Architektury Polskiej, „Kwart. Architektury i Urbanistyki” T. 35: 1990 z. 3–4 s. 131–8; tenże, Oskar Sosnowski – polski historyk architektury, w: Myśl o sztuce, W. 1976 s. 283–4; Olszewski A. K., Nowa forma w architekturze polskiej 1900–1925, Wr. 1967; tenże, Stan badań nad architektami II Rzeczypospolitej, „Kwart. Architektury i Urbanistyki” T. 35: 1990 z. 3–4 s. 113; Oskar Sosnowski. Twórczość i dzieła, Red. M. Brykowska, W. 2000; Politechnika Lwowska, jej stan obecny i potrzeby, Lw. 1932 s. 110; Politechnika Lwowska 1844–1945, Wr. 1993; Politechnika Warszawska 1915–1925. Księga pamiątkowa, W. 1925; Politechn. Warsz. 1915–65; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; toż w l. 1915–39; Rudowska M., Warszawskie konkursy architektoniczne w latach 1864–1898, W. 1972 s. 62–5; Sołtysik M., Gdynia miasto dwudziestolecia międzywojennego. Urbanistyka i architektura, W. 1993; Sowińska-Bania Z., Kościół p. wezw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w parafii św. Jakuba w Warszawie, „Nasza Przeszłość” R. 64: 1985 s. 167–98; 150 lat wyższego szkolnictwa technicznego w Warszawie 1826–1976, W. 1979; Ślesiński W., Krakowski okres działalności Oskara Sosnowskiego, „Kwart. Architektury i Urbanistyki” T. 39: 1994 z. 1 s. 57–60; Warszawska Szkoła Architektury 1915–1965. 50-lecie Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, W. 1967 s. 161–3, 251; Wojciech Górski i jego szkoła, Red. J. Lasocki, J. Majdecki, W. 1982; Zachwatowicz J., Działalność naukowa ś.p. prof. Oskara Sosnowskiego, „Rozpr. Kom. Hist. Kult. i Sztuki” T. 1: 1949 s. 7–15 (fot.); tenże, Oskar Sosnowski 1880–1939. W dwudziestą piątą rocznicę śmierci, „Kwart. Architektury i Urbanistyki” T. 9: 1964 z. 3 s. 177–88 (bibliogr.: oprac. J. Kowalczyk); Zarębska T., Urbanistyczne aspekty twórczości Oskara Sosnowskiego, tamże T. 35: 1990 z. 3–4 s. 253–71 (fot.); – Ludność cywilna w powstaniu warszawskim, W. 1974 (dot. żony S-ego); – „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” R. 23: 1930 s. 91–2, R. 31–38: 1938–45 s. 253–4; „Stolica” 1977 nr 31, 1981 nr 5 (fot. tablicy pamiątkowej); „Tyg. Ilustr.” 1932 nr 19 (fot. obrazów S-ego); „Życie Warszawy” 1979 nr 22 (rocznicowe nekrologi); – Wspomnienia pośmiertne z r. 1946: „Biul. Hist. Sztuki” R. 8 nr 1/2 s. 6–21 (J. Zachwatowicz, M. Walicki, A. Karczewski, fot.; odb. pt. Oskar Sosnowski 1880–1939, W. 1946); „Prace Kom. Hist. Sztuki” T. 8 z. 2 s. 301, 303; – AAN: Min. Spraw Wewnętrznych, sygn. 2437–2438, 2446, 2574, 2602, 3242, 3247, 3473–3474, 3659, 3665 (projekty S-ego); AP w W.: Akta Warsz. Inst. Politechn.

Jadwiga Roguska