Piekosiński Franciszek Ksawery (1844–1906), prawnik, historyk, profesor UJ. Ur. 3 II we wsi Wiercany w pow. ropczyckim, był synem Rudolfa Piekusińskiego, wówczas właściciela Wiercan, i Salomei z Elterleinów. P. wcześnie straciwszy ojca, wzrastał pod opieką ks. Karola Molęckiego, proboszcza w Komborni koło Krosna. Do gimnazjum uczęszczał w Tarnowie, świadectwo dojrzałości uzyskał w r. 1861 i t.r. zapisał się na Wydział Prawa UJ; od czasu studiów używał nazwiska Piekosiński. W r. 1863 przerwał studia, by wziąć udział w powstaniu. Po powrocie do Krakowa ukończył prawo w r. 1865, doktoryzował się dopiero w r. 1870. Przez wiele lat jego życie i praca biegły dwoma torami: zawodowym, traktowanym jako konieczność zarobkowa, i naukowym, pojmowanym przezeń jako służba społeczna. Pracę zawodową rozpoczął od posady kandydata adwokackiego (1865); z kolei objął funkcję konsultanta prawnego w Galicyjskim Tow. Parcelacyjnym i Budowlanym (1872), a po rozwiązaniu tegoż pracował w dyrekcji Banku dla Handlu i Przemysłu (1875). Następnie został sekretarzem i prokurentem (1883), potem dyrektorem (1885) Galicyjskiego Zakładu Kredytowego Ziemskiego w Krakowie. W r. 1889 Wydział Krajowy we Lwowie powołał go do prac kodyfikacyjnych w dziedzinie ustawodawstwa krajowego. Po dwu latach powrócił P. do Krakowa – na katedrę uniwersytecką. Nie zerwał jednak całkowicie z bankowością, wchodził bowiem do zarządów Kasy Oszczędności w Krakowie i Banku Krajowego Galicyjskiego. Do pracy naukowej, prowadzonej w chwilach wolnych od obowiązków zawodowych, przygotowywał się już podczas studiów. Choć słuchał wykładów Piotra Burzyńskiego i Udalryka Heyzmanna, nie oni, lecz Józef Szujski skierował go na tę drogę. W paleografii wprawiał się pomagając Eugeniuszowi Janocie przy wydawnictwie dyplomatariusza mogilskiego („Monografia opactwa cystersów we wsi Mogile, Cz. II: Zbiór dyplomów klasztoru mogilskiego”, Kr. 1867). W r. 1869 jeździł na Węgry, wysłany przez Jerzego Lubomirskiego do Szaroszpataku w związku z przygotowaniami do wydania Biblii Królowej Zofii. Należał od r. 1870 do Komisji Historycznej – najpierw Tow. Naukowego Krakowskiego, od r. 1873 Akademii Umiejętności (AU), w r. 1878 został członkiem AU, a także współpracownikiem jej Komisji Historii Sztuki, Językowej i Prawniczej, w l. 1883–8 pełnił funkcję sekretarza Wydziału Historyczno-Filozoficznego, w l. 1883–9 był dyrektorem wydawnictw i zbiorów Komisji Historycznej, a następnie (1891–4) jej przewodniczącym. Był archiwariuszem miasta Krakowa (1887–9) i opublikował Sprawozdanie archiwariusza… z czynności około porządkowania archiwum (Kr. 1891), zaś po odejściu Michała Bobrzyńskiego ze stanowiska dyrektora Archiwum Krajowego i po krótkiej dyrekturze Michała Kniaziołuckiego objął w r. 1892 kierownictwo tej placówki. Od r. 1894 wchodził w skład Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej jako konserwator archiwalny. W r. 1896 był jednym z założycieli Tow. Miłośników Historii i Zabytków Krakowa; w r. 1904 został jego członkiem honorowym.

Mimo licznych starań o uzyskanie katedry uniwersyteckiej (zwłaszcza o katedrę nauk pomocniczych historii, od r. 1882) dopiero kiedy Michał Bobrzyński, obejmując stanowisko wiceprezydenta Rady Szkolnej Krajowej, zrezygnował z katedry prawa polskiego na UJ, na wniosek Rady Wydziału Prawa P. mianowany został 1 X 1891 profesorem nadzwycz. prawa staropolskiego i rozpoczął wykłady. W r. 1893 uzyskał uprawnienia komisarza dla teoretycznych egzaminów rządowych oddziału prawno-historycznego. W l. 1894–5 był dziekanem Wydziału Prawa. Swoją pracę dydaktyczną ograniczał do wykładów; na obydwu zajmowanych już do śmierci stanowiskach: profesora UJ i dyrektora Archiwum, zajmował się niemal wyłącznie pracą badawczą. Przypadła ona na okres, kiedy dominacja szkoły krytycznej w obrębie nauk historycznych umocniła dążenia do poszerzenia podstawy źródłowej dla naukowych badań nad przeszłością, wolnych od romantycznych upiększeń. Temu poświęcił P. ogromny wysiłek.

Prace edytorskie P-ego podzielić można na wydawnictwa dokumentów, wydawnictwa zapisek z ksiąg sądowych i wydawnictwa pomników ustawodawstwa. Wszedłszy w skład Komisji Historycznej AU przejął niemal cały ciężar pracy wydawniczej i w dużej mierze «zmonopolizował» dla siebie serię „Monumenta Medii Aevi Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia”. Efektem wieloletniej pracy nad wydawaniem najstarszych dokumentów małopolskich były: „Monumenta Medii Aevi Historica”, I (1894), III (1876), V (1879), VI (1882), VIII (1883), IX (1886), X (1887), XVII (1905), oraz „Acta Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia”, t. VIII (1885), XII z. 1, 2 (1890–2) i zeszyt 3, wydany wspólnie ze Stanisławem Krzyżanowskim (1909). Dalsze jego wydawnictwa tego typu to: „Zbiór dokumentów średniowiecznych do objaśniania prawa polskiego służących” (w: „Studia, rozprawy i materiały z dziedziny historii polskiej i prawa polskiego”, Kr. 1897 I), „Codex diplomaticus Studii Generalis Cracoviensis, Pars V: Ab Anno 1549 ad Annum 1605” (Kr. 1900), „Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski”, t. V (P. 1908, kontynuacja wydawnictwa Ignacego Zakrzewskiego). Wydawnictwa zapisek z ksiąg sądowych to: „Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa od r. 1300–1400” (wspólnie z Józefem Szujskim, „Mon. M. Aevi”, Kr. 1878 IV), „Akta sądu leńskiego wyższego w Gródku Goleskim 1405–1546” („Starod. Prawa Pol. Pomn.”, Kr. 1889 IX), „Akta sądu kryminalnego kresu muszyńskiego 1647–1765” (tamże), „Rachunki dworu króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388–1420” („Mon. M. Aevi”, XV), „Nieznane zapiski heraldyczne średniowieczne, głównie sieradzkie” (wspólnie ze Stosławem Laguną, „Arch. Kom. Hist. AU”, Kr. 1898 VIII), „Wybór zapisek sądowych grodzkich i ziemskich wielkopolskich z XV wieku” („Studia, rozprawy i materiały z dziedziny historii polskiej i prawa polskiego”, Kr. 1902 VI z. 1), „Zapiski sądowe województwa sandomierskiego z lat 1395–1444” („Arch. Kom. Prawn. AU, Kr. 1907 VIII cz. 1), „Nieznane zapiski heraldyczne z ksiąg wiślickich” („Studia, rozprawy i materiały…”, Kr. 1907 VII), „Nieznane średniowieczne roty przysiąg wareckie z lat 1419–1480” („Arch. Kom. Prawn. AU”, Kr. 1907 VIII cz. 1). Do wydawnictw pomników ustawodawstwa zaliczyć należy: „Tłumaczenia polskie statutów ziemskich” („Arch. Kom. Prawn. AU”, Kr. 1895 III), „Statut litewski drugiej redakcji 1566 r.” (tamże, Kr. 1900 VII), „Tłumaczenia polskie statutów Kazimierza Wielkiego i statutu Wareckiego z rękopisu Akademii Umiejętności” (Szczawińskiego), (tamże, Kr. 1907 VIII).

Zasługi P-ego jako najpracowitszego wydawcy polskich źródeł średniowiecznych były ogromne. Opublikował ok. 5,5 tysiąca dokumentów, bądź całkiem dotychczas nie znanych, bądź rozproszonych po wielu przestarzałych już w jego czasach i trudno dostępnych wydawnictwach. Wydał też ponad 7 tysięcy zapisek sądowych i skarbowych, liczne przekłady statutów. Edycje te do dziś są niezastąpione dla badaczy polskiego średniowiecza. Nie są bezbłędne; niektórzy recenzenci (Władysław Semkowicz, Antoni Prochaska) utrzymywali, iż P. pracował bez planu, co spowodowało, że Małopolska nie otrzymała jednolitego, chronologicznie ułożonego dyplomatariusza, a zasób dokumentów małopolskich uległ rozproszeniu pomiędzy kilka serii wydawniczych. Zdarzało się, iż P. drukował dokumenty na podstawie późniejszych kopii, mimo iż mógł dotrzeć do oryginałów, czasami ogłaszał też te same teksty dwukrotnie. P. dorabiał się powoli własnej metody edytorskiej, opartej na praktyce i szacunku dla tekstu. W sporze między Romualdem Hubem i Ksawerym Liskem a Michałem Bobrzyńskim, czy należy modernizować interpunkcję i pisownię wydawanych tekstów, opowiedział się po stronie Bobrzyńskiego przeciw wszelkiej modernizacji; potem zmienił zdanie, narażając się na zarzut niekonsekwencji. W dziedzinie edycji zapisek sądowych przejął metodę Antoniego Zygmunta Helcla, polegającą na wyborze tekstów o większej wartości naukowej; ryzykowną stroną tej metody było pozostawienie wyboru subiektywnej ocenie wydawcy. Publikowane przez siebie teksty opatrywał starannymi objaśnieniami historyczno-prawnymi i topograficznymi, sporządzał indeksy osób, miejscowości, ważniejszych zagadnień. Rozproszone po komentarzach edytorskich szczegółowe obserwacje i stwierdzenia P-ego są często przeoczane, mimo iż w dużej mierze zachowały swą wartość.

Nim jeszcze objął katedrę uniwersytecką, na marginesie swoich prac edytorskich zajął się P. historią prawa na ziemiach polskich, niejedną ważną uwagę na te tematy zamieszczając we wstępach i objaśnieniach do swych wydawnictw źródłowych. Zainteresował się prawem niemieckim w Polsce (O sądach wyższych prawa niemieckiego w Polsce wieków średnich, „Rozpr. PAU Wydz. Hist.-Filoz.”, Kr. 1885 XVIII), historią źródeł prawa – poważnie posuwając naprzód wiedzę w zakresie ustawodawstwa Kazimierza Wielkiego (Uwagi nad ustawodawstwem wiślicko-piotrkowskim króla Kazimierza Wielkiego, tamże 1892 XXVIII, Jeszcze słowo o ustawodawstwie wiślicko-piotrkowskim, tamże 1896 XXXIII), początkami polskiego parlamentaryzmu (Wiece, sejmiki, sejmy i przywileje ziemskie w Polsce wieków średnich, tamże 1900 XXXIX), organizacją wymiaru sprawiedliwości (Sądownictwo w Polsce wieków średnich, tamże 1898 XXXV), wreszcie genezą społeczeństwa. W tej ostatniej dziedzinie stał się P. głównym przedstawicielem teorii najazdu. Zakładała ona, iż państwo polskie (a także Ruś Kijowska) powstały nie w oparciu o wewnętrzne przemiany społeczne, lecz na skutek najazdu z zewnątrz. P. dowodził, że szlachta polska to potomkowie drużyny słowiańskiej znad dolnej Łaby, pozostającej pod silnym wpływem Normanów, wypartej ze swych siedzib przez Karola Wielkiego ok. r. 800. Drużyna ta opanowała ziemie plemion lechickich, podbiła miejscową ludność i zamieniła ją w poddanych; szeregowi rycerze przeobrazili się w szlachtę, zaś naczelnicy dali początek panującym rodom Popielidów i Piastów. Teorię najazdu sformułował P. w kilku pracach: O powstaniu społeczeństwa polskiego w wiekach średnich i jego pierwotnym ustroju („Rozpr. PAU Wydz. Hist.-Filoz.”, Kr. 1881 XIV), Obrona hipotezy najazdu jako podstawy ustroju polskiego w wiekach średnich (tamże, 1883 XVI), O dynastycznym szlachty polskiej pochodzeniu (Kr. 1888), Rycerstwo polskie wieków średnich (Kr. 1896–1902 I–III i z. dodatkowy, odznaczona przez AU złotym medalem i nagrodą z fundacji Probusa Barczewskiego), Ludność wieśniacza w Polsce w dobie piastowskiej („Studia, rozprawy i materiały…”, Kr. 1897 I). Poglądy P-ego zyskały aprobatę w sferach ziemiańskich, lecz hipoteza najazdu została odrzucona przez naukę. Owa błędna hipoteza odegrała jednak pobudzającą rolę, wywołując polemiki i zmuszając badaczy do pogłębienia wiedzy o genezie społeczeństwa polskiego.

Fundamentem teorii najazdu była dla P-ego hipoteza o runicznej genezie najstarszych herbów polskich, które miały, wg niego, być podobne do znaków futhorku (alfabetu skandynawskiego) i z niego się wywodzić; umieszczane pierwotnie na drzewcach chorągiewnych drużyny zachodniosłowiańskiej, która miała podbić ziemie nad Wartą i Wisłą, zeszły z biegiem czasu na tarcze, następnie na pieczęcie, przeobrażając się przy tym w pełne rysunki. Krytyka teorii runicznej, podjęta przez Stosława Lagunę i Antoniego Małeckiego, wpłynęła na pogłębienie studiów nad heraldyką, na podjęcie dalszych badań, zwłaszcza w dziedzinie wpływów heraldyki polskiej na litewsko-ruską. W pomnikowym dziele Heraldyka polska wieków średnich (Kr. 1899) zebrał P. mało dotychczas dostępny materiał opisowy i ilustracyjny. Ponieważ ten ostatni dotyczył pieczęci (a także rysunków na zwornikach, tablicach erekcyjnych i nagrobnych), przeto zajął się P. sfragistyką (Materiały sfragistyczne…, „Wiad. Numizm.-Archeol.” T. 1: 1890 i osobno Kr. 1890, Najstarsze pieczęcie szlachty polskiej…, Kr. 1899, Pieczęcie polskie wieków średnich, cz. I: Doba piastowska, Kr. 1899 – przy współudziale Edmunda Diehla, oraz Uzupełnienie, Kr. 1936 – odbitka z „Wiad. Numizm.-Archeol.” 1934–5). Pracy podjętej nad Przewodnikiem heraldycznym, to jest pocztem wszystkich używanych w Polsce herbów („Herold Pol.” 1898) już nie zdążył ukończyć. P., mając wykształcenie prawnicze, samodzielnie zdobywał umiejętności w zakresie nauk pomocniczych historii i warsztatu historycznego, który znakomicie rozbudował w toku swych prac edytorskich i studiów historyczno-prawnych. Znaczne były jego zasługi nie tylko dla rozwoju badań heraldycznych i sfragistycznych, co wiązało się z rozbudową podstaw jego teorii najazdu, lecz też i innych nauk pomocniczych. W dziedzinie numizmatyki na uwagę zasługuje jego studium O monecie i stopie menniczej w Polsce w XVI i XV w. (Kr. 1878). Mniejszej wartości były jego prace poświęcone monetom wcześniejszego okresu, zwłaszcza rozprawa Moneta polska w dobie piastowskiej (Kr. 1898). Ważną rolę odegrały spostrzeżenia P-ego w zakresie dyplomatyki polskiej. Poczynił je w szczególności w komentarzach wydawnictwa «Monumenta medii aevi diplomatica ius terrestre illustrantia” (1897); weszły one szybko w obieg naukowy. Miał nadto swój wkład również w rozwój badań genealogicznych (Rycerstwo polskie wieków średnich), a choć poglądy jego w tym zakresie budziły i budzą poważne zastrzeżenia, były na pewno czynnikiem inspirującym badania innych. Z licznych dotyczących nauk pomocniczych prac P-ego wymienić należy jeszcze wydane w dwóch częściach nakładem AU Średniowieczne znaki wodne zebrane z rękopisów przechowywanych w archiwach i bibliotekach polskich, głównie krakowskich (Kr. 1893), do których sięga się do dzisiaj. W zakresie metodologii ogłosił pionierskie studium O łanach w Polsce wieków średnich („Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz.”, Kr. 1888 XX).

P. każdą chwilę wolną od obowiązków zawodowych spędzał w archiwum i przy pracach edytorskich. Wywarło to pewne piętno na jego monografiach, z czasem bowiem począł opierać swoje syntezy wyłącznie na źródłach, które interpretował pod kątem widzenia swych hipotez, niechętnie odnosząc się do ich krytyki. Zyskiwał sobie opinię oryginała i dziwaka, popadał w konflikty z władzami AU, którą zasypywał listami pełnymi projektów, postulatów i wyrzutów. Przez całe życie borykał się z trudnościami materialnymi. Pozostał kawalerem; jego długoletni związek z krawcową Julią Wolańską, będący nawet przedmiotem dochodzeń Dyrekcji Policji, szkodził mu w opinii sfer uniwersyteckich. Wkrótce po objęciu przez P-ego katedry uniwersyteckiej jego przemęczony organizm zaczął odmawiać posłuszeństwa; P. miał sparaliżowaną nogę, utracił słuch (z tego powodu nie prowadził seminarium i nie wykształcił uczniów), wreszcie popadł w chorobę umysłową. Zmarł 27 XI 1906 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim.

Zgromadzone przez P-ego w 56 tekach odpisy dokumentów zostały przeważnie wykorzystane w wydanych przez niego kodeksach. Obecnie znajdują się w dziale rękopisów Biblioteki PAN w Krakowie (sygn. 8253–8308), zbiory materiałów (częściowo tylko opublikowanych) posiada nadto Biblioteka Jagiellońska (sygn. 8031 II, 8059 II). Znaczna część zbiorów numizmatycznych P-ego przeszła po jego śmierci na własność Muzeum Narodowego w Krakowie.

Portret (z fotografii) w Inst. Hist.-Prawnym UJ; – Estreicher w. XIX i uzupełnienia; Bibliogr. historii Pol. 1815–1914, tom wstępny, W. 1954; Bibliogr. historii Polskiej, Pod red. H. Madurowicz-Urbańskiej, W. 1965 I cz. 1–3; Finkel, Bibliogr., I–II; Suligowski, Bibliogr. prawnicza; W. Enc. Powsz., (PWN); W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Historiografia polska w dobie pozytywizmu (1865–1900), W. 1968 s. 108–9; Österr. Biogr. Lexicon, Lieferung 36, Wien 1979; Świat i Życie, Lw.–W. 1939 IV; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; – Barycz H., Na przełomie dwóch stuleci. Z dziejów polskiej humanistyki w dobie Młodej Polski, Wr. 1977; Chodynicki K., Ś. p. Franciszek Piekosiński, „Przegl. Prawa i Admin.” R. 32: 1907; Dużyk J., Wojciecha Kętrzyńskiego związki naukowe z Krakowem, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 14: 1968; Gumowski M., Dr Franciszek Piekosiński, rys życia i prac, „Wiad. Numizm.-Archeol.” R. 17: 1906 nr 4 (bibliogr. publikacji P-ego); tenże, Franciszek Piekosiński jako numizmatyk, „Kwart. Hist.” T. 22: 1908; Hoesick F., Legendowe postacie zakopiańskie, Wr. 1959; Hulewicz J., Akademia Umiejętności w Krakowie 1873–1918, Wr. 1958; Kochanowski J. K., Franciszek Piekosiński, w: Szkice i drobiazgi historyczne S. II, W. 1908 s. 277–88; Kutrzeba S., Franciszek Piekosiński, „Czas” 1906 nr z 30 XI i 1 XII; tenże, Franciszek Piekosiński jako historyk prawa polskiego, „Kwart. Hist.” T. 22: 1908; Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. Św. Anny; Patkaniowski M., Dzieje Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego od reformy kołłątajowskiej do końca stulecia, Kr. 1964 (fot.); Pierzchała L., Jubileusz dobrze zasłużonego, „Szkoła” R. 35: 1902 nr 48; Polska Akademia Umiejętności. Nauki humanistyczne i społeczne, Kr. 1974 (fot.); Portrety uczonych polskich, Kr. 1974; Rederowa D., Franciszka Piekosińskiego działalność w Akademii Umiejętności, „Kultura i Społeczeństwo”, R. 17: 1973 nr 3; Semkowicz W., Franciszek Piekosiński jako heraldyk i sfragistyk, „Kwart. Hist.” T. 22: 1908; tenże, Franciszek Piekosiński jako wydawca źródeł, tamże; tenże, Rozwój nauk pomocniczych w Polsce, Kr. 1948; Stachowska K., Ze studiów nad organizacją nauki w Krakowie na polu historii w latach 1860–1886, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 4: 1958 (fot.); Tymieniecki K., Zarys dziejów historiografii polskiej, Kr. 1948; Vetulani A., Dzieje historii prawa w Polsce, Kr. 1948; tenże, Na przełomie dwu wieków. Bolesław Ulanowski i Stanisław Kutrzeba, w: Studia z dziejów Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1964; – Bobrzyński M., Szkic do pamiętnika, „Nasza Przyszłość” T. 49: 1936 s. 64–8; Materiały do działalności Komisji Historycznej Akademii Umiejętności w Krakowie w l. 1875–1918, Wybór źródeł, Kr. 1974; Szematyzm Król. Galicji, 1875–1906; – „Zakopianin” 1889 nr 4; – Nekrologi z r. 1906: „Gaz. Lwow.” nr 273, „Nowa Reforma” nr z 29 XI i 2 XII; – AGAD: Akta Min. f. C. u U., 45u–F5, fasc. 1, 47 u–F 5, fasc. 18; Arch. Państw. w Kr.: APKr 18, 19, 34, fragm. 26–30, 78–95, Spis ludności z r. 1900, Sprawozdanie archiwariusza dr P-ego z czynności w ciągu 1888 r. i 1. poł. r. 1889, DPKr 39/780; Arch. Paraf. w Nockowej: Libri Baptizatorum 1844 II; Arch. UJ: S. II. 619; B. Jag.: rkp. 7318 IV, 7537 IV, 7544 IV, 7653 II, 7834 IV, 9660, 9661; B. PAN w Kr.: rkp. 1881 t. 17–19, 23, 1974, 2159 t. 15, 2402 t. 2, 2611, 3152, 3185, 3186; Muz. Narod. w Kr.: rkp. 911–916; Urząd Stanu Cywilnego w Kr.: Libri Defunctorum Parafii Wszystkich Świętych.

Stanisław Grodziski